Zastosowanie ichtamolu i balsamu peruwiańskiego w preparatach recepturowych

Ichtamol i balsam peruwiański są stosowane powszechnie w preparatach farmaceutycznych zarówno gotowych, jak i w lekach recepturowych. Obie te substancje mają gęstą półpłynną konsystencję o barwie brunatnej i specyficzny zapach, dlatego niezbyt korzystnie kojarzą się farmaceutom i pacjentom. Jednak ze względu na swoje właściwości lecznicze są umieszczone w najnowszej Farmakopei Polskiej XI.

Ichtamol (Ichthammolum, Ammonii bituminosulfas) jest czarnobrunatną gęstą cieczą, otrzymywaną w wyniku destylacji łupków bituminicznych, sulfonowanie destylatu olejowego i zobojętnienie wodorotlenkiem amonowym. W Polsce przez około pół wieku stosowano surowiec o nazwie ichtiol, który był bardzo podobny do ichtamolu i miał monografię w FP VI pt. Ammonii bituminosulfonas (syn. ichtammol, ichtiol), ale był to produkt pochodzenia zwierzęcego, nie mineralnego.

Produkt ten we właściwościach bardzo mało różnił się od ichtamolu, natomiast była różnica w sposobie jego otrzymywania, mianowicie uzyskiwano go w wyniku sulfonowania i alkalizacji amoniakiem oleju rybiego. Według wskazań Farmakopei Europejskiej ichtamol został praktycznie wprowadzony do polskiej receptury aptecznej i umieszczony w Farmakopei Polskiej VIII. Jednocześnie została wycofana monografia ichtiolu, którego produkcji zaprzestano. Ze względu na podobne właściwości lecznicze i fizyczne obecnie w recepturze aptecznej zastępuje się ichtiol ichtamolem. Według FP XI ichtamol stosuje się zewnętrznie do przemywań w stężeniach 1-5%, na skórę: 2-15%, w maściach: 10-15%.

Ichtamol ma działanie słabo odkażające, przeciwzapalne, przeciwobrzękowe i miejscowo rozgrzewające. Substancja jest podawana w postaci maści, past, żeli, kremów w leczeniu łuszczycy, trądziku, owrzodzeń, opuchnięć i stanów zapalnych tkanki podskórnej. Korzystna właściwością ichtamolu jest ułatwienie odprowadzania ropy ze zmian skórnych. Najbardziej znana maść ichtiolowa ma właściwości ściągające i przeciwbakteryjne, dlatego stosowana jest w leczeniu wyprysków skórnych, czyraków oraz trądziku. Skład i sposób przyrządzania maści ichtiolowej znajduje się w FP XI.

Maść z ichtamolem (Ichthammoli unguentum, Ammonii bituminosulfonatis unguentum, Unguentum Ichtioli, Unguentum Ammonii sulfobituminici) FP XI
Ichthammolum 10 cz.
Adeps lanae 45 cz.
Vaselinum flavum 45 cz.
Zmieszać lanolinę z wazeliną żółtą, następnie dodać ichtamol i dokładnie wymieszać. Powstaje maść typu emulsji w/o, ponieważ ichtamol jest hydrofilowy. Maść działa przeciwzapalnie i antyseptycznie.

---

W FP XI występują jeszcze dwa preparaty z ichtamolem.

Maść ichtamolowo-kamforowa, maść przeciw odmrożeniom (Ichthammolo-camphoratum unguentum, Ichtyolo-camphoratum unguentum, Unguentum contra congelationem) FP XI.

Camphora 5 cz.
Ichthammolum 15 cz.
Adeps lanae 40 cz.
Vaselinum flavum 40 cz.

Wazelinę z lanoliną stopić i w lekko ciepłej mieszaninie rozpuścić kamforę. Mieszać aż do ochłodzenia maści, na końcu dodać ichtamol, wymieszać. Otrzymana maść jest typu emulsji w/o, ponieważ ichtamol został wemulgowany w podłoże absorpcyjne. Maść działa przeciwzapalnie, antyseptycznie, uśmierza ból, przyspiesza gojenie odmrożeń.

Pasta cynkowa z ichtamolem (Zinci oxidi et ichthammoli pasta, Zinci oxidi et Ammonii bituminosulfonatis pasta, Pasta Zinci cum Ammonio sulfobituminico, pasta cynkowa z sulfobituminianem amonowym) FP XI.

Zinci oxidum 22,5 cz.
Ichthammolum 22,5 cz.
Tritici amylum 10,0 cz.
Vaselinum flavum 45,0 cz.

Miałko sproszkowany tlenek cynku wymieszać z bardzo miałko sproszkowaną skrobią pszeniczną i ucierać z częścią stopionej wazeliny białej aż do uzyskania jednorodnej mieszaniny. Następnie dodać resztę stopionego podłoża i mieszać do ostygnięcia i uzyskania jednorodnej mieszaniny, na końcu dodać ichtamol. Maść ma działanie ściągające, przeciwbakteryjne i przeciwzapalne.

---

Ichtamol (często określany nadal synonimowo jako ichtiol) o brunatnej barwie zwany ciemnym, jest źle kojarzony przez pacjentów ze względu na możliwość zabrudzeń i niekorzystny specyficzny zapach. W tym miejscu należy wspomnieć, że obecnie istnieje też jasna frakcja ichtiolu syntetycznego. Zaletami jasnego ichtiolu jest to, że ma przyjemny zapach, nie powoduje zabrudzeń podczas stosowania i wykazuje lepszą tolerancję dermatologiczną. Jasny ichtiol ma działanie przeciwzapalne i przeciwbakteryjne oraz silniejsze działanie przeciwgrzybiczne i przeciwświądowe. Powoduje normalizację procesu złuszczania się komórek naskórka i sprzyja jego regeneracji. Z tego powodu wykorzystywany jest do produkcji szamponów do mycia głowy i skóry ciała dotkniętej zmianami łuszczycowymi oraz kremów do pielęgnacji twarzy objętej zmianami w przebiegu trądziku różowatego.

Ichtamol jest polarny, rozpuszczalny w wodzie, wykazuje właściwości powierzchniowo czynne. Trudno rozpuszcza się w etanolu 96%, olejach tłustych i ciekłej parafinie. W jego skład wchodzą sole amonowe kwasów tiofenosulfonowych oraz związki fenolowe, siarka i pewne ilości węglowodorów aromatycznych. W przygotowaniu leków recepturowych dla ułatwienia wymieszania ichtamolu z podłożem maściowym można rozetrzeć go z olejem rycynowym, a w przypadku sporządzania żeli – wymieszać z gliceryną. Do przyrządzania czopków z ichtamolem polecany jest dodatek równoważnej ilości lanoliny.

---

Balsam peruwiański to naturalna wydzielina otrzymywana przez zdjęcie kory, nacięcie i przypalanie pnia drzewa woniawca peruwiańskiego (Myroxylon balsamum Harms). Z jednego drzewa można otrzymać do 2,5 kg balsamu rocznie. Drzewo rośnie w Ameryce Środkowej, a uprawiane jest także na Kubie, Florydzie i Cejlonie. Balsam peruwiański jest ciemnobrunatną, lepką cieczą, która nie jest klejąca, nie wysycha i nie tworzy nitek. Według FP XI balsam peruwiański powinien być stosowany zewnętrznie. W postaci maści w stężeniach 5-10%, wykazuje działanie słabo odkażające.

Balsam peruwiański jest łatwo rozpuszczalny w bezwodnym etanolu, chloroformie, eterze, jest niemal nierozpuszczalny w wodzie i nie miesza się z olejami tłustymi, z wyjątkiem oleju rycynowego. Skład balsamu nie jest jednorodny, gdyż to mieszanina płynnego benzoesanu benzylu i cynamonianu benzylu, zawiera ponadto inne estry kwasu cynamonowego, wolne kwasy: cynamonowy i benzoesowy, seskwiterpen, farnezol oraz wanilinę.

Balsam peruwiański ma działanie przeciwzapalne, antyseptyczne i przeciwpasożytnicze oraz przeciwświerzbowe. Balsam peruwiański bardzo skutecznie odkaża rany, przez co przyspiesza ich gojenie i pobudza proces ziarninowania. Na sprawny proces gojenia ran prawdopodobnie ma wpływ bardzo dobry wpływ balsamu na podskórne i skórne krążenie krwi, co sprawia, że uszkodzone tkanki są lepiej dotlenione i odżywione. Lepsze mikrokrążenie krwi zapewnia również naturalne procesy odnowy skóry. Wówczas wzrasta naturalna produkcja kolagenu i elastyny, które są niezbędne do odbudowy każdej warstwy skóry.

Balsam peruwiański stosowany jest w postaci maści, mazideł i emulsji w złożonych preparatach gotowych na oparzenia, odmrożenia, odleżyny i owrzodzenia powodowane żylakami oraz przeciw hemoroidom. Balsam peruwiański wchodzi też w skład preparatów handlowych o działaniu rozgrzewającym i ułatwiającym oddychanie. Preparaty te stosowane są zewnętrznie do nacierań, pomocniczo w leczeniu oskrzeli, przeziębieniu, katarze i schorzeniach reumatycznych. Niestety balsam peruwiański może powodować alergie. Najczęściej uczulone są osoby, u których występuje nietolerancja na czekoladę, pomarańcze, cytrusy, wanilię, goździki, ziele angielskie, gałkę muszkatołową czy anyż.

Balsam peruwiański stosowany w lekach recepturowych takich jak maści, zwykle powinien być zmieszany w równych częściach z olejem rycynowym, ponieważ jego złożony skład jest przyczyną powstawania niezgodności. Balsam peruwiański nie miesza się z olejami mineralnymi, glicerolem, poza tym żywicowa część balsamu może się wydzielać z maści zawierających siarkę.

---

Przepisy recepturowe

Maści z ichtamolem

Rp.
Ammonii bituminosulfonatis 3,0
Bismuthi subgallatis 1,5
Vaselini albi ad 30,0
M. f. ung.
D.S. Zewnętrznie

Zasadowy galusan bizmutu rozetrzeć w moździerzu z kilkoma kroplami parafiny, dodawać porcjami wazelinę białą, a następnie ichtamol i wymieszać.

Rp.
Ammonii bituminosulfonatis 6,0
Sulfuris ppt. 10,0
3% Sol. Acidi borici
Zinci oxidi ung. aa ad 100,0
M. f. ung.
D.S. Zewnętrznie

W moździerzu rozetrzeć siarkę z niewielką ilością parafiny ciekłej, dodawać porcjami maść cynkową, po czym roztwór kwasu borowego. Na końcu do maści dodać ichtamol. Podłożem maści cynkowej jest wazelina hydrofilowa, co umożliwia wemulgowanie roztworu wodnego.

Rp.
Benzocaini 0,5
Ichthammoli 1,0
Aquae Calcis 10,0
Eucerini ad 50,0
M. f. ung.
D.S. Zewnętrznie

Benzokainę rozetrzeć w moździerzu i dodawać porcjami eucerynę, a następnie porcjami wodę wapienną. Na końcu dodać ichtamol i wymieszać.

Maści z balsamem peruwiańskim

Rp.
Ung. Nitrofurazoni 15,0
Acidi borici
Balsami peruviani aa 1,2
Lanolini
Paraffini liq. aa ad 40,0
M.f. ung.
D.S. Zewnętrznie

Kwas borowy rozetrzeć z niewielką ilością (1,2 g) oleju rycynowego, dodać balsam peruwiański, następnie dodawać porcjami lanolinę, maść nitrofurazon i na końcu parafinę ciekłą. Dodatek oleju rycynowego należy wykonać kosztem części podłoża.

Rp.
Balsami peruviani
Paraffini liq. aa 1,0
Vaselini albi ad 80,0
M. f. ung.
D.S. Zewnętrznie

Balsam peruwiański (1 g) należy wymieszać z 1 g oleju rycynowego, który powinien zostać użyty zamiast 1 g parafiny płynnej. W moździerzu rozetrzeć wazelinę białą i dodawać porcjami mieszając balsam z olejem. Balsam peruwiański nie miesza się z olejami mineralnymi.

Rp.
Sulfuris ppt.
Acidi salicylici
Balsami peruviani aa 3,0
Lanolini ad 30,0
M. f. ung.
D.S. Zewnętrznie

Balsam peruwiański wydziela się z maści zawierających siarkę, dlatego należy dodać 3 g oleju rycynowego. W jednym moździerzu rozetrzeć 3 g balsamu peruwiańskiego z częścią oleju rycynowego i częścią lanoliny, a w drugim rozetrzeć kwas salicylowy i siarkę z drugą częścią oleju rycynowego i resztą lanoliny. Zawartość obu moździerzy należy połączyć.

Rp.
Vit. D3 1250 j.m.
Vit. A 17 500 j.m.
Balsami peruviani
Iecoris aselli olei aa 0,5
Vaselini albi ad 50,0
M. f. ung.
D.S. Zewnętrznie

Balsam peruwiański rozetrzeć z 0,5 g oleju rycynowego, dodać olej wątłuszowy, roztwory witamin i porcjami wazelinę białą. Ilość podłoża pomniejszyć o dodatek oleju rycynowego.

Rp.
Balsami peruviani 4,0
Vit. A liq. 6,0
Lanolini
Vaselini albi aa 40,0
M. f. ung.
D.S. Zewnętrznie

Balsam peruwiański rozetrzeć z olejem rycynowym (około 4 g), dodawać porcjami wazelinę białą, lanolinę i na końcu witaminę A. Dodatek oleju rycynowego należy uwzględnić w końcowej masie leku.

Rp.
Neomycini sulfatis
Hydrocortisoni aa 0,5
Benzocaini 1,0
Balsami peruviani 3,0
Eucerini
Lanolini
Aquae aa ad 50,0
M. f. ung.
D.S. Zewnętrznie

Siarczan neomycyny rozpuścić w wodzie. Substancje stałe sproszkować w moździerzu. Do pojemnika unguatora odważyć eucerynę, lanolinę i rozprowadzić po dnie. Dodać sproszkowane substancje stałe, balsam peruwiański i roztwór siarczanu neomycyny. Włożyć jednorazowe mieszadło, zamknąć pojemnik i mieszać w unguatorze przez 4 minuty stosując 5 poziom obrotów.

Maść Mikulicza – Unguentum Argenti nitratis compositum
Rp.
Argenti nitratis 0,3
Aquae q.s.
Balsami peruviani 1,5
Vaselini flavi ad 30,0
M. f. ung.

Azotan srebra rozpuścić w niewielkiej ilości wody tj. maksymalnie 1 g. Do pojemnika unguatora odważyć wazelinę żółtą i rozprowadzić na dnie, dodać balsam peruwiański i roztwór wodny azotanu srebra. Mieszać 2 minuty stosując 4 poziom obrotów. Maść ma działanie przeciwbakteryjne i przeciwpasożytnicze. Stosowana jest wspomagająco w leczeniu owrzodzeń i uporczywych ran.

Maści z ichtamolem i balsamem peruwiańskim

Rp.
Camphorae
Ichthammoli
Balsami peruviani aa 3,0
Lanolini anhydrici
Vaselini flavi aa ad 30,0
M. f. ung.
D.S. Zewnętrznie

Do stopionego i lekko ochłodzonego podłoża (wazeliny żółtej i lanoliny) dodać kamforę i mieszać do jej rozpuszczenia. Dodać ichtamol i po wymieszaniu balsam peruwiański.

Rp.
0,1% Sol. Adrenalini gtt. 12
Balsami peruviani 2,0
Anaesthesini
Zinci oxidi aa 1,2
Ichthammoli 1,0
Vaselini albi ad 100,0
M. f. ung.
D.S. Zewnętrznie

Balsam peruwiański (2 g) rozetrzeć z równą ilością oleju rycynowego (2 g). Anestezynę i tlenek cynku rozetrzeć w moździerzu, dodawać porcjami wazelinę białą i ichtamol, wymieszać. Dodać mieszaninę balsamu i oleju rycynowego, wymieszać i na końcu odmierzyć 12 kropli 0,1% roztworu adrenaliny. Olej rycynowy dodać kosztem równoważnej ilości wazeliny białej.

Roztwory do użytku zewnętrznego z ichtamolem

Rp.
5% Ammonii bituminosulfonatis 200,0
M. f. sol.
D.S. Zewnętrznie do okładów

Ichtamol rozetrzeć w parownicy z niewielką ilością wody, a następnie dodawać pozostałą ilość stopniowo, pozostawiając jej niewielką część do popłukania parownicy i uzupełnienia wodą po przelaniu do butelki.

Rp.
Ichthammoli 2,0
0,9% Sol. Natrii chloridi ad 100,0
M. f. sol.

Sulfobituminian amonu może ulec wysoleniu z roztworu koloidalnego w przypadku dodania chlorku sodu w stężeniu powyżej 5%.

Zawiesiny do użytku zewnętrznego z ichtamolem

Rp.
Ichthammoli
Sulfuris ppt. aa 2,5
Zinci oxidi
Talci veneti aa 10,0
Glyceroli 5,0
Aquae ad 50,0
M.f. susp.

Wykonanie leku może zostać przeprowadzone na dwa sposoby:
1) W moździerzu rozetrzeć substancje stałe, dodając talk na końcu, następnie dodać glicerol i zmieszać z proszkami, dodać ichtamol, wymieszać i wlewać porcjami wodę.
2) W parownicy rozpuścić ichtamol w wodzie, po czym uzyskany roztwór dodawać do roztartych z glicerolem substancji stałych w moździerzu.

Czopki doodbytnicze z ichtamolem

Rp.
Metamizoli natrici 0,5
Papaverini hydrochloridi 0,04
Phenobarbitali
Codeini phosphatis aa 0,025
Ammonii bituminosulfonatis 0,2
Cacao olei q.s.
M.f. supp. anal. D.t.d. No 12
D.S. 2 x dziennie założyć czopek

Wykonanie w unguatorze. Dla ułatwienia wprowadzenia ichtamolu do oleju kakaowego, należy rozetrzeć ichtamol z równoważną ilością lanoliny (0,2 g na 1 czopek). Dodatek lanoliny powinien być wzięty pod uwagę w obliczeniach potrzebnej masy oleju kakaowego ze wzoru uwzględniającego współczynnik wyparcia substancji. Do wytarowanego pojemnika unguatora odważyć olej kakaowy, dodać roztarte w moździerzu substancje stałe, a następnie mieszaninę ichtamolu z lanoliną. Zamknąć pojemnik i ustawić w unguatorze poziom 8, na 4 minuty. Czopki wylać do form i pozostawić do ostygnięcia.

Rp.
Ammonii bituminosulfonatis 0,25
Cacao olei q.s.
M.f. supp. anal. D.t.d. No 12
D.S. 2 x dziennie założyć czopek

Wykonanie w prasie. Rozetrzeć ichtamol z równoważną ilością lanoliny. Odważyć olej kakaowy, a następnie dodać mieszaninę ichtamolu z lanoliną, nakładając ją na warstwę rozdrobnionego oleju kakaowego. Składniki wymieszać w moździerzu do uzyskania jednolitej masy. Przed włożeniem do prasy masę czopkową schłodzić w lodówce. Umieścić masę czopkową w prasie i wykonać 12 czopków.

Wykonanie w unguatorze. Ichtiol zmieszać z równą ilością lanoliny. Do pojemnika unguatora dodać olej kakaowy, następnie ichtiol z lanoliną. Mieszać 5 minut stosując 5 obrotów. Masę czopkową rozlać do form i pozostawić do zastygnięcia.

Rp.
Benzocaini 0,05
Ichthammoli 0,2
Hydrocortisoni 0,025
Cacao olei q.s.
M.f. supp. D.t.d. No 12
D.S. 3 x dziennie założyć czopek

Wykonanie w unguatorze. Ichtamol zmieszać z równoważną ilością lanoliny. W pojemniku unguatora umieścić olej kakaowy, dodać zmikronizowaną benzokainę z hydrokortyzonem, po czym dodać ichtamol z lanoliną. Pojemnik zamknąć, zamontować w unguatorze ustawić na 7 minut i 7 obrotów. Masę czopkową rozlać do form i pozostawić do zastygnięcia.

Czopki doodbytnicze z balsamem peruwiańskim

Rp.
Balsami peruviani 0,25
Cacao olei q.s.
M.f. supp. anal. D.t.d. No 12
D.S. 2 x dziennie założyć czopek

Wykonanie przez stopienie i wylewanie do form. Balsam peruwiański nie miesza się dobrze z olejem kakaowym i może wydzielać się z czopków. Mieszanina balsamu z olejem rycynowym tworzy trwałą emulsję po połączeniu z olejem kakaowym. W parownicy zmieszać balsam peruwiański 3 g z 0,3 g oleju rycynowego. Następnie wsypać odważony olej kakaowy i ogrzewać na łaźni wodnej do temperatury 35oC, ciągle mieszając do uzyskania jednolitej masy. Masę czopkową wylać do form, po czym schłodzić w lodówce do zestalenia.

Rp.
Hydrocortisoni 0,01
Zinci oxidi 0,15
Bismuthi subgallatis
Balsami peruviani aa 0,2
Cacao olei q.s.
M.f. supp. anal. D.t.d. No 12
D.S. 2 x dziennie założyć czopek

Wykonanie w unguatorze. Do pojemnika unguatora wprowadzić olej kakaowy, następnie sproszkowane substancje stałe. Balsam peruwiański należy dodać na końcu. Mieszanie prowadzić przez 6 minut stosując 7 poziom obrotów. Upłynnioną masę rozlać do form, pozostawić w temperaturze pokojowej, a następnie wstawić do lodówki do całkowitego zestalenia.

Rp.
Balsami peruviani
Benzocaini aa 0,2
Resorcinoli 0,05
Zinci oxidi 0,15
Bismuthi subgallatis 0,2
Cacao olei q.s
M.f. supp. anal. D.t.d. No 12
D.S. 2 x dziennie założyć czopek

Wykonanie w unguatorze. W pojemniku unguatora umieścić część oleju kakaowego, dodać roztarte w moździerzu substancje stałe, następnie balsam peruwiański i resztę oleju kakaowego. Zamontować pojemnik w unguatorze i mieszać 7 minut stosując 7 obrotów.

dr n. farm. Regina Kasperek-Nowakiewicz
Katedra i Zakład Farmacji Stosowanej Uniwersytetu Medycznego w Lublinie
email: regina.kasperek@umlub.pl

Piśmiennictwo:
[1] Farmakopea Polska XI. Urząd Rejestracji Produktów Leczniczych, Wyrobów Medycznych i Produktów Biobójczych PTF, Warszawa 2017
[2] Jachowicz R. (red.). Receptura apteczna. Wydawnictwo Lekarskie PZWL, Warszawa 2015.
[3] Pluta J., Haznar-Garbacz D., Karoleiwcz B., Fast M. Preparaty galenowe. medPharm Polska Wrocław 2010.
[4] Sznitowska M. (red.). Farmacja stosowana technologia postaci leku. Wydawnictwo Lekarskie PZWL, Warszawa 2017
[5] https://www.doz.pl
[6] https://apteline.pl
[7] http://www.medonet.pl