Suplementacja diety w praktyce aptecznej
Jest to niebezpieczne dla zdrowia pacjenta, w dłuższej perspektywie bardziej niż krótkotrwały niedobór. Przy doradzaniu w aptece należy uwzględnić wszystkie warunki, które mogą determinować potrzebę profilaktycznej suplementacji. Ważne składniki oceny to: stan zdrowia pacjenta, sposób odżywiania, styl życia i pracy (sport, wysiłek fizyczny), warunki zewnętrzne – klimat, temperatura, zanieczyszczenia środowiska, praca przy monitorze.
Przyczyny niedoborów składników pokarmowych
Wśród przyczyn niedoborów składników diety znaczącą grupę stanowią choroby dietozależne. Wymienić można osteoporozę (niedobór wapnia i witaminy D3), nadciśnienie (niedobór magnezu, potasu), wady cewy nerwowej (niedobór kwasu foliowego u kobiet w ciąży), choroba niedokrwienna serca (niedobór kwasów omega 3, antyoksydantów).
Znaczącą przyczynę niedoborów składników diety stanowią także choroby przewodu pokarmowego: choroba wrzodowa żołądka i dwunastnicy, nowotwory, dysbioza czy uszkodzenia śluzówki po NLPZ.
Niedobory składników pokarmowych mogą być powodowane nieprawidłowo zbilansowaną dietą, zmniejszeniem łaknienia oraz zaburzeniem zmysłu smaku, co może być wywoływane także przez niektóre leki (np. przeciwnowotworowe).
W ostatnich kilkudziesięciu latach znacząco spadła zawartość witamin i pierwiastków ważnych dla zdrowia w uprawianych roślinach. Jest to związane z erozją gleb, nadmiernym stosowaniem nawozów mineralnych i zmianami środowiskowymi. Przemysłowe przetwarzanie żywności pozbawia produkty końcowe wielu niezbędnych składników diety, a dodawanie preparatów barwiących, smakowych, konserwujących czyni je niekiedy niebezpiecznymi dla zdrowia.
Metoda poprawiania jakości żywności wysokoprzetworzonej przez nieokreślony dodatek witamin stwarza niebezpieczeństwo przedawkowania, łamie zasadę zrównoważonego żywienia i może wywołać działania niepożądane.
Wpływ produktów leczniczych
na występowanie niedoborów pokarmowych.
Produkty lecznicze
zmniejszające wchłanianie witamin i składników mineralnych
| Sunstancje czynne | Zmniejszone wchłanianie |
| Inhibitory pompy protonowej | wit. B12, magnez, potas, wapń |
| Chemioterapeutyki przeciwnowotworowe | wit. B6, kwas foliowy, magnez |
| Tetracykliny | wapń, żelazo, magnez |
| Kortykosteroidy | wit. B6, kwas foliowy |
| Niektóre leki moczopędne | wit. A,D,K,B12, żelazo |
| Leki przeciwpadaczkowe | wit.B6, D, K, kwas foliowy |
| Sulfazalazyna | kwas foliowy |
Produkty lecznicze
zwiększające wydalanie witamin i składników mineralnych
| Substancje czynne | Zwiększone wydalanie |
| furosemid, hydrochlorotiazyd | potas, magnez, wapń |
| salicylany, NLPZ | witamina C, żelazo |
| kortkosteroidy | potas, wapń, cynk |
Produkty lecznicze
zaburzające metabolizm składników odżywczych metabolizm
| Substancje czynne | Zaburzony metabolizm |
| kortykosteroidy | witamina D |
| barbiturany | witamina D, K |
| tetracykliny | witamina c |
Różnica pomiędzy produktami leczniczymi a suplementami diety
Produkty lecznicze są wprowadzane na rynek według obowiązujących zasad rejestracji gwarantujących jakość i skład, produkcja podlega kontroli na wszystkich etapach, a dystrybucja jest kontrolowana przez Inspekcję Farmaceutyczną. Producent wprowadzając na rynek suplement diety składa tylko powiadomienie do Głównego Inspektora Sanitarnego. Ten warunek formalny umożliwia sprzedaż zgłoszonego produktu.
Dystrybucji suplementu nie wstrzymuje procedura weryfikacji powiadomienia, ani ewentualne wszczęcie postępowania wyjaśniającego.
Niedobory składników odżywczych u osób starszych
Niedobory witamin i składników mineralnych występują często u osób starszych. Zmiany strukturalno-czynnościowe występujące w tej grupie zmieniają zapotrzebowanie na wiele składników odżywczych. Istotne znaczenie mają także występujące choroby oraz stosowane leki. Określenie potrzeb suplementacji preparatami uzupełniającymi niedobory diety utrudnia także nakładanie się zmian patologicznych na zmiany będące wynikiem fizjologicznego procesu starzenia się. W tej grupie pacjentów szczególnie zróżnicowana jest szybkość procesów starzenia i ich natężenie w narządach i układach, jak i u poszczególnych osób.
Obserwujemy zróżnicowaną utratę masy kostnej i mięśniowej, przyrost tkanki tłuszczowej, osłabienie aktywności fizycznej. Znacznie zwolniona odbudowa białek, często występujące odwodnienie, zaburzenia wodno-elektrolitowe i zwolnienie tempa przemian metabolicznych determinują ocenę potrzeb jakościowych i ilościowych suplementacji.
Różnorodność spożywanych pokarmów jest ograniczona często przez ubytki i braki uzębienia, choroby przyzębia i zmiany zanikowe błon śluzowych i mięśni gładkich przewodu pokarmowego, obniżające czynności motoryczne i prowadzące do zaparć. Dochodzi często do zmniejszenia funkcji wydzielniczych gruczołów, co wpływa na trawienie białek, tłuszczów oraz wchłanianie wapnia, żelaza, witamin.
Niedobór witamin i składników mineralnych u ludzi starszych może być także powodowany złą sytuacją ekonomiczno-socjalną. W konsekwencji mogą występować lub ulec zaostrzeniu takie choroby jak nadciśnienie, cukrzyca typu 2, choroby serca, choroby psychiczne i infekcje. W tej grupie wiekowej obserwuje się nasilenie występowania chorób przewlekłych (neurodegeneracyjnych, depresji, nowotworów, sercowo-naczyniowych) i pogorszenie funkcjonowania zmysłów.
Prowadzona terapia farmakologiczna – często wielokierunkowa – może powodować upośledzenie wrażliwości na bodźce smakowe, a występujące często osłabienie wzroku wpływa na funkcjonowanie pacjenta. W tej grupie wiekowej występuje często przedłużone i nadmierne stosowanie leków przeczyszczających, uspokajających, moczopędnych i zobojętniających.
Wyżej wymienione czynniki oraz stosowanie przetworzonej żywności powodują istotne niedobory witamin i składników mineralnych. U osób starszych obserwowano w badaniach niedobory witamin grup B, D, C, kwasu foliowego, żelaza, cynku, magnezu i wapnia.
Obowiązujące zalecenia rekomendujące stosowanie witamin i minerałów ulegają zmianom w miarę postępu wiedzy. Pomijane w diecie lub suplementacji mają fatalne skutki dla wszystkich, a szczególnie osób starszych (np. wapń, witamina D3). Normy zaleconego spożycia (RDA) są przyjęte dla osób zdrowych. W przypadku występowania chorób, a zwłaszcza u osób starszych, zwiększa się zapotrzebowanie na witaminy i minerały.
Suplementacja diety w profilaktyce zdrowotnej
Decyzja o podjęciu suplementacji witaminami i preparatami mineralnymi winna być poprzedzona analizą obejmującą:
– wskazania lekarza
– występujące choroby (sezonowe, przewlekłe)
– stosowanie leków
– stan ogólny pacjenta
– przeciwwskazania
– oznaki niedoborów zewnętrzne (skóra, włosy, paznokcie), inne.
Zakładamy przy tym, że pacjent udzieli wyczerpujących informacji na wyżej wymienione punkty.
Wybór właściwego produktu z określoną dawką witamin lub składników mineralnych stanowi ważny element w pracy aptekarza. Produkty zawierające witaminy i składniki obecne dzisiaj na rynku to suplementy diety. Nie są to produkty lecznicze. Są to środki spożywcze według obowiązujących przepisów prawa żywnościowego. Jest to znacząca różnica.
Zagrożenia ze strony suplementów diety
Raport NIK z 03.02.2017r. przedstawia wiele przykładów suplementów diety będących w obrocie i nie spełniających podstawowych norm jakości. Opublikowanie tego raportu uruchomiło debatę publiczną na ten temat i spowodowało rozpoczęcie prac legislacyjnych nad zmianą przepisów dopuszczających suplementy diety do obrotu.
Obowiązujące rozporządzenie Ministerstwa Zdrowia w sprawie składu oraz oznakowania suplementów diety w wykazie form chemicznych witamin i składników mineralnych, które mogą być stosowane w produkcji suplementów diety przedstawia np. 20 związków wapnia, które mogą być deklarowane jako produkt uzupełniający dietę. Wybór właściwego produktu dla konkretnego pacjenta wcale nie jest prosty. Winien uwzględniać wszystkie składowe sytuacji pacjenta.
Powszechna dostępność suplementów diety w obrocie w sklepach ogólnodostępnych stwarza duże zagrożenie dla zdrowia pacjentów stosujących samoleczenie. Prowadzone kampanie reklamowe tych produktów stanowią dla wielu jedyne źródło informacji o działaniu i skutkach stosowania suplementów diety.
Znaczącą grupę suplementów diety w obrocie stanowią produkty zawierające składniki roślinne często egzotyczne, których ilość czy stężenie może nie zapewniać deklarowanego efektu fizjologicznego lub odżywczego. Nieudokumentowana często aktywność farmakologiczna, niestandaryzowane składniki, brak określenia aktywnych i bezpiecznych dla zdrowia dawek, nieopisane interakcje z produktami leczniczymi i żywnością, możliwość występowania działań niepożądanych czynią produkty tej grupy potencjalnie szczególnie niebezpieczne dla zdrowia.
Czy suplementy diety powinny zniknąć z aptek?
W raporcie występuje stwierdzenie, iż planowane są zmiany w kontekście ograniczenia w sprzedaży aptecznej asortymentu suplementów diety. Zaprzecza to merytorycznemu podejściu do stosowania suplementów diety. Aptekarz w swojej praktyce jest jedyną osobą, która może doradzić stosowanie suplementów diety w sytuacji gdy pacjent nie jest prowadzony przez lekarza. Rola edukacyjna aptekarzy jest znacząca, ale niewykorzystywana. Apteka winna prowadzić edukację w zakresie profilaktyki i zachowań prozdrowotnych. Jest to potencjał niewykorzystany. Winno to znaleźć miejsce w zakresie świadczenia usług farmaceutycznych i zostać wycenione jak każde działanie w ochronie zdrowia.
dr n. farm. Jan Szuszkiewicz
Uniwersytet Medyczny w Łodzi
Katedra Biofarmacji
Piśmiennictwo:
- Dopuszczenie do obrotu suplementów diety. Raport NIK z 03.02.2017r.
- Rozporządzenie Ministra Zdrowia z 24.04.2017 zmieniające rozporządzenie w sprawie składu oraz oznakowania suplementów diety Dz.U. z dn.18.05.2017 poz. 979
- Ziemlański Ś., Wartanowicz M. Normy żywienia człowieka. Fizjologiczne podstawy. W-wa PZWL 2001
- Siemiński M. Środowiskowe zagrożenia zdrowia. PWN W-wa 2007
- Jarosz M., Rychlik E. Składniki mineralne, witaminy, woda przyczyny niedoboru u osób w wieku podeszłym. Żywienie człowieka i metabolizm. 4, 32, 2006.
- Czeczot H., Grochowska A. Kwas foliowy w zdrowiu i chorobie. Farmacja Polska T.64 nr 7, 2008
- Bertrandt J. Żywienie w ekstremalnych warunkach klimatycznych. Żywienie człowieka i metabolizm. 1 / 2,34,2007
