Rola diety w chemioterapii

Właściwe odżywianie odgrywa fundamentalną rolę na wszystkich etapach choroby nowotworowej – od okresu leczenia, poprzez rekonwalescencję, profilaktykę wtórną, ale także na etapie paliatywnym choroby.

Jednym z groźnych efektów towarzyszących tym schorzeniom jest niedożywienie, które występuje nawet u 80% chorych. Dodatkowo stan niedożywienia pogłębia sama terapia przeciwnowotworowa, co wyraźnie pogarsza wyniki leczenia i jakość życia pacjenta.

Właściwe odżywianie organizmu chorego może spowalniać postęp choroby, łagodzić jej przebieg, minimalizować skutki uboczne leczenia i oraz wzmacniać organizm pacjenta w trakcie terapii. Z tego względu indywidualne dobranie odpowiedniej diety i stosowanie specjalistycznych preparatów żywienia medycznego powinny być integralną składową leczenia onkologicznego.

Wpływ diety na rozwój nowotworów

Według danych statystycznych, każdego roku z powodu nowotworów na całym świecie umiera ponad 6 milionów osób, co sprawia, że stanowią one obecnie drugą przyczynę zgonów. Niestety, z każdym rokiem obserwuje się systematyczny wzrost zachorowalności, zwłaszcza w krajach wysoko rozwiniętych.

Szacuje się, że w roku 2030 choroby nowotworowe będą przyczyną śmierci 13,2 mln ludzi na całym świecie [1]. Rozwój nowotworów bardzo często związany jest z trybem życia i dietą – czynniki żywieniowe są odpowiedzialne za występowanie nawet 40% wszystkich nowotworów. Dieta może przyczynić się zarówno do indukowania, jak i hamowania procesu nowotworzenia. Według organizacji World Cancer Research Fund modyfikacja sposobu odżywiania mogłaby spowodować ograniczenie częstości występowania niektórych nowotworów nawet o 75% [2].

Niektóre prozdrowotne substancje zawarte w pożywieniu mogą wykazywać nieoceniony wpływ nie tylko na zmniejszenie ryzyka rozwoju chorób nowotworowych, ale również na przebieg terapii przeciwnowotworowej poprzez łagodzenie skutków ubocznych terapii, a także wpływ na utrzymanie prawidłowej masy mięśniowej, zapobieganie infekcjom, poprawę samopoczucia i szybszą rekonwalescencję po zakończeniu leczenia.

Przyczyny i skutki niedożywienia i kacheksji u chorych na nowotwory

Według niektórych danych statystycznych, aż jeden na pięciu chorych zmagających się z nowotworem umiera nie z powodu wyniszczenia, jakie spowodowała choroba, ale z niedożywienia.

Do najczęstszych przyczyn niedożywienia chorych na nowotwory należą:

• Niedostateczne odżywianie drogą doustną spowodowane brakiem łak­nienia, anoreksją, jadłowstrętem, utrud­nieniem pasażu pokarmu w przewodzie pokarmowym i bólem w trakcie połykania. Pacjenci odczuwają sytość nawet po spożyciu niewielkiej ilości pokarmu, dlatego przyjmują nawet 60% mniej pożywienia w porównaniu do normalnego spożycia przed chorobą.
• Zwiększona utrata substancji odżywczych spowodowana zaburze­niami wchłaniania lub trawienia, enteropatiami wysięko­wymi, przetoka przewodu pokarmowego itp.
• Zwiększone zapotrzebowanie na składniki odżywcze, związane z obecnością choroby nowotworowej lub schorzeniami współist­niejącymi (np. zakażenie).
• Zaburzenia procesów metabolicznych, które upośledzają przemiany białek, tłuszczów, węglowodanów i składników mineralnych, czego konsekwencją są m.in. zmiany w gospodarce hormonalnej.
• Zwiększenie wydatku energetycznego mogące powodować utratę tkanki tłuszczowej o 0,5–1 kilograma na miesiąc i masy mięśniowej o 1–2,3 kilograma na miesiąc, jeżeli nie jest ono kompensowane przez zwiększo­ne spożycie kalorii. Organizm osoby cierpiącej na nowotwór zużywa nawet 20 – 30% więcej energii, niż organizm osoby zdrowej [11].
• Nasilenie reakcji zapalnej wskutek działania cyto­kin prozapalnych.

Stan niedożywienia organizmu może pogłębiać również sama terapia przeciwnowotworowa. Jedną z najczęściej stosowanych metod leczenia onkologicznego jest chemioterapia, która zaburza cykle komórkowe szczególnie w komórkach szybko dzielących się. Powikłaniami chemioterapii bardzo często są zapalenia błony śluzowej przewodu pokarmowego, krwawienia i owrzodzenia. Ponadto w trakcie chemioterapii pacjenci cierpią na nasiloną utratę apetytu, biegunki, nudności, uporczywe wymioty oraz zaburzenia odczuwania smaku i zapachu, co w znaczący sposób przyczynia się pogłębienia niedożywienia, a w efekcie do stanu wyniszczenia organizmu (stan ten określany jest kacheksją). Niedożywienie, podobnie jak inne powikłania chemioterapii (np. uszkodzenie szpiku kostnego czy zaburzenia w układzie sercowo- naczyniowym), mogą spowodować konieczność przerwania cyklu leczenia, wymuszać jego wydłużenie i zmniejszenie dawek leków lub zmiany dotychczasowego schematu leczenia.

Niedożywienie prowadzi do następstw pierwotnych i wtórnych. Do pierwszej grupy zaliczane są: uszkodzenia narządowe, zmniejszenie masy ciała, osłabienie siły mięśniowej, obniżenie sprawności psychomotorycznej, niedokrwistość, zaburzenia gospodarki wodno-elektrolitowej, zaburzenia układu sercowo-naczyniowego i oddechowego, stłuszczenie wątroby, zmniejszenie produkcji białek, obniżenie masy trzustki, zaburzenie wydzielania enzymów trawiennych, upośledzenie odporności i wzrost częstości powikłań spowodowanych leczeniem przeciwnowotworowym.

Do wtórnych następstw niedożywienia należą: wzrost częstości zakażeń, zaburzenie gojenia ran, wzrost chorobowości i śmiertelności, przedłużenie pobytu w szpitalu i wzrost kosztów leczenia.

Podstawowe zasady odżywiania w trakcie chemioterapii

Powikłania chemioterapii prowadzą do pogłębienia niedożywienia, dlatego u wszystkich chorych poddawanych temu leczeniu należy stosować intensywne poradnictwo żywieniowe. Głównym celem optymalnej diety w chorobach nowotworowych jest poprawa jakości życia pacjenta i efektywności chemioterapii poprzez utrzymanie prawidłowej masy ciała pacjenta, zapobieganie lub korygowanie niedoborów składników odżywczych, poprawa tolerancji chemioterapii, minimalizacja jej skutków ubocznych i stymulacja układu odpornościowego chorego. 

Ze względu na wzmożoną pracę układu immunologicznego oraz intensywny proces regeneracji zniszczonych tkanek w okresie chemioterapii, ważną rolę w leczeniu chorób nowotworowych odgrywa zwiększona podaż pełnowartościowego białka. W okresie chemioterapii istnieje prawie dwukrotnie większe zapotrzebowanie pacjenta na ten składnik budulcowy. Bogatym źródłem białka w diecie jest mięso, ryby, jajka, ser, jogurty, fasola, tofu i soczewica.

Niezwykle istotna jest również prawidłowa ilość węglowodanów dostarczanych z dietą. W sytuacji braku podstawowego materiału energetycznego, którymi są węglowodany i tłuszcze, energia niezbędna do funkcjonowania organizmu jest pozyskiwana ze spalania białek. Na samym początku zużywane są białka wchodzące w skład mięśni, a następnie z innych narządów. Konsekwencją jest obniżenie masy mięśniowej towarzyszące niedożywieniu w chorobach nowotworowych.

Należy pamiętać, że dobowe zapotrzebowanie energetyczne organizmu wyniszczonego jest zdecydowanie większe niż zdrowego, dlatego zaleca się spożywanie pokarmów wysokoenergetycznych, takich jak chleb, ziemniaki, ryż, makaron czy płatki zbożowe.

Dostarczana energia w 55% powinna pochodzić z węglowodanów złożonych, których źródłem są pełnoziarniste produkty zbożowe, warzywa i owoce. Istotne znaczenie dla chorych ma również ilość i jakość dostarczanych tłuszczów. Tłuszcze zwierzęce należy zastąpić tłuszczami pochodzenia roślinnego, z wysoką zawartością wielonienasyconych kwasów tłuszczowe omega-3, gdyż wykazują one zdolność do zmniejszania stanu zapalnego, stabilizowania wydatków energetycznych i spowalniania procesów nowotworowych. Bogatym źródłem kwasów omega-3jest tłuszcz pochodzący z ryb i zwierząt morskich oraz oleje roślinne (zwłaszcza olej rzepakowy i lniany),orzechy i nasiona.

Łagodzenie skutków ubocznych chemioterapii

Niektóre skutki uboczne chemioterapii dotyczące układu pokarmowego mogą być nasilane poprzez nieprawidłową dietę. Pewne modyfikacje w nawykach żywieniowych mogą złagodzić niektóre efekty działania chemioterapii. W celu zmniejszenia nudności należy unikać potraw o silnych smakach i zapachach, a także ostrej żywności.

Najlepiej tolerowany jest pokarm o temperaturze pokojowej, dlatego należy unikać spożywania bardzo zimnych lub gorących potraw i napojów. Spożywanie suchych produktów chlebowych, takich jak sucharki czy krakersy może zmniejszyć częstość występowania nudności.

W przypadku nawracających biegunek należy przyjmować duże ilości wody i elektrolitów, a utracone minerały można uzupełniać spożywając żywność zawierającą ich wysoką ilość, na przykład rosół, sok pomidorowy, banany, suszone morele czy ziemniaki. Nasilenie biegunek może nastąpić w wyniku spożywania napojów o wysokiej zawartości cukru, kofeiny, alkoholu, a także tłustych, smażonych i pikantnych potraw.

W celu złagodzenia zaparć zaleca się przyjmowanie dużej ilości  płynów i spożycia pokarmów o wysokiej zawartości błonnika takich jak produkty zbożowe: otręby, pieczywo razowe i pełnoziarniste. Pomocne może być spożywanie dużej ilości jabłek, soku jabłkowego, soku ze śliwek oraz owoce i warzywa. W walce z zaparciami niezwykle istotna jest także aktywność fizyczna. Ze względu na bardzo szybkie uczucie sytości u pacjentów cierpiących na nowotwory, zaleca się spożywanie małych porcji posiłków najlepiej 6 razy dziennie.

Substancje pochodzenia naturalnego mogące wspomagać leczenie nowotworów

W ostatnich latach na całym świecie prowadzone są liczne badania w poszukiwaniu związków pochodzenia naturalnego, wykazujących zdolność do hamowania procesów nowotworowych. Coraz więcej uwagi poświęca się także projektowaniu żywności funkcjonalnej o określonych właściwościach prozdrowotnych, wykazujących działanie prewencyjne czy terapeutyczne ukierunkowane na konkretne schorzenia, w tym choroby nowotworowe.

Wśród naturalnych składników pożywienia mogących odgrywać istotną rolę w profilaktyce i leczeniu chorób nowotworowych należy wymienić składniki mineralne (wapń i selen), witaminy o właściwościach antyoksydacyjnych (C, E, D i foliany), a także wielonienasycone kwasy tłuszczowe z rodziny omega-3, antocyjany, kurkuminę, resweratrol, galusan-3-epigallokatechiny i wiele innych związków. Mechanizmy ich działania opierają się m.in. na aktywności antyoksydacyjnej, modulacji ekspresji genów, których produkty uczestniczą w regulacji cyklu komórkowego, apoptozy i różnicowania komórek oraz ograniczania zdolności do przerzutów i blokowania procesu angiogenezy. Ich potencjał przeciwnowotworowy jest związany również ze zdolnością do obniżania ekspresji wielu czynników zapalnych, poprzez obniżenie ekspresji cyklooksygenazy 2.

Selen jest mikroelementem, mającym istotne znaczenie dla zdrowia i prawidłowego funkcjonowania organizmu. Jako selenocysteina jest niezbędnym kofaktorem enzymów selenozależnych, m.in. peroksydazy glutationowej, której funkcją jest obrona organizmu przed skutkami stresu oksydacyjnego. W przypadku niedoboru selenu obserwuje się zwiększoną produkcję reaktywnych form tlenu, co wiąże się ze wzrostem ryzyka wystąpienia chorób nowotworowych. Przypuszcza się, że selen działa hamująco na syntezę DNA w komórkach nowotworowych, wzmacnia komórkową odpowiedź immunologiczną organizmu i hamuje peroksydację lipidów. Selen może odgrywać istotną rolę w profilaktyce między innymi nowotworów prostaty, jelita grubego, żołądka i płuc. Prowadzone są również badania nad chemoprewencyjnym działaniem selenu w połączeniu z preparatami witaminowymi np. z witaminą A, β-karotenem czy witaminą E ze względu na możliwe synergistyczne działanie przeciwnowotworowe tych substancji [3]. Bogatym źródłem selenu w diecie są orzechy brazylijskie, łosoś, tuńczyk, wołowina i ryż.

Kwas foliowy występuje głównie w zielonych warzywach takich jak sałata, szpinak, brokuły, kapusta, kalafior, brukselka, szparagi, zielony groszek, a także w burakach, pomidorach, ziarnach, orzechach i pomarańczach. Związek ten pełni istotną rolę w utrzymaniu stabilności DNA w komórkach, podobnie jak metionina, zawarta w czerwonym i białym mięsie oraz rybach. Niedobór kwasu foliowego i metioniny w diecie może powodować zaburzenia prawidłowej syntezy, naprawy i transkrypcji DNA oraz doprowadzać do wzrostu uszkodzeń DNA i hipometylacji, które stanowią czynnik ryzyka procesu karcynogenezy. Wyniki badań epidemiologicznych wskazują, że uzupełnianie diety w kwas foliowy powoduje znaczącą redukcję ryzyka zachorowania na niektóre typy nowotworów [3].

Antocyjany są grupą związków,których niski poziom wchłaniania i przenikania do krwiobiegu wskazuje na potencjalną skuteczność szczególnie w odniesieniu do nowotworów jelita grubego. Wielokierunkowe przeciwnowotworowe działanie antocyjanów wynika przede wszystkim z ich wysokiego potencjału antyoksydacyjnego, hamowania peroksydacji lipidów, inhibicji mutagenezy indukowanej przez egzogenne karcynogeny i hamowana proliferacji komórek.Ważnym efektem działania antocyjanów pochodzących z owoców jagodowych i winogron jest kierowanie komórki zmienionej nowotworowo na drogę apoptozy. Potencjał przeciwkarcynogenny tych związków wynika również z ich zdolności do regulacji procesów zapalnych, które wykazują silne powiązanie z procesem karcynogenezy [3].

Kurkumina jest związkiem o wysokiej aktywności antyoksydacyjnej, występującym w kłączu ostryżu długiego Curcuma longa, nazywanego kurkumą. Przeciwnowotworowe działanie tego polifenolu dotyczy hamowanie wzrostu komórek nowotworowych przez spowolnienie progresji cyklu komórkowego lub indukowanie apoptozy, a także przez hamowanie angiogenezy, ekspresję białek antyapoptotycznych, modulację sygnalizacji komórkowej i odpowiedzi immunologicznej. Kurkumina wykazuje aktywność w zwalczaniu różnych typów nowotworów, takich jak nowotwory szpiczaka mnogiego, raka trzustki, płuc, piersi, jamy ustnej, prostaty i jelita grubego oraz raka płaskonabłonkowego głowy i szyi [7].

Innym polifenolem u udowodnionych właściwościach przeciwnowotworowych jest resweratrol, występujący w dużej ilości w winogronie i czerwonym winie. Jego aktywność biologiczna wynika z właściwości antyoksydacyjnych, przeciwzapalnych, przeciwmutagennych  i antyproliferacyjnych. Resweratrol hamuje wzrost komórek nowotworowych poprzez modulację ekspresji bax i p21, genów zaangażowanych  w regulację proliferacji komórek i ich apoptozę. Badania wskazują, że resweratrol ma zdolność do hamowania każdego etapu w procesie powstawania nowotworów, to jest inicjacji, promocji i progresji. W badaniach in vitro wykazano, że związek ten zwiększa również efektywność chemioterapii, poprzez inaktywację białka NF-κB, będącego czynnikiem transkrypcyjnym. Obecność NF-κB pozwala komórkom się namnażać i uodpornia je na chemioterapię [8]. Doniesienia  literaturowe wskazują na możliwość synergistycznego działania resweratrolu i opisanej wcześniej kurkuminy. Zastosowanie obu tych związków jednocześnie w wielu badaniach powodowało nasilenie hamowania proliferacji komórek nowotworowych [3].

Galusan-3-epigallokatechiny (EGCG) jest dominującym składnikiem zielonej herbaty o udowodnionych właściwościach przeciwnowotworowych. Uważa się, że EGCG jest jednym z najsilniejszych składników pokarmowych o własnościach przeciwutleniających pochodzenia roślinnego. Aktywność antyoksydacyjna tego związku jest około 25-100 razy większa w porównaniu do witamin C i E. Regularne picie zielonej herbaty w dużych ilościach zmniejsza ryzyko występowania niektórych nowotworów, w tym raka żołądka, trzustki, jelita grubego, płuc, piersi oraz prostaty [9].

Rola witamin antyoksydacyjnych w prewencji i terapii nowotworów

Witaminy są grupą organicznych związków o wielokierunkowym działaniu, niezbędnych dla prawidłowego funkcjonowania organizmu. Dostarczanie wraz z pożywieniem odpowiedniej ilości antyoksydantów wpływa pozytywnie na neutralizację wolnych rodników i ich szkodliwego działania, co związane jest z aktywnością przeciwnowotworową. Uważa się, że stres oksydacyjny jest jedną z przyczyn wielu toksycznych właściwości chemioterapii, między innymi kardiotoksyczności. Można więc stwierdzić, że właściwy dobór składników diety zawierających związki o aktywności przeciwutleniającej może zmniejszać toksyczność chemioterapii m.in. obniżając zagrożenie niewydolnością układu krążenia. Szczególne znaczenie w tym kontekście odgrywają: witamina C, E, A i D.

Głównym źródłem witaminy D jest jej endogenna synteza w skórze, która dostarcza 90% tej witaminy, natomiast do egzogennych jej źródeł należą przede wszystkim tłuste ryby, tran i suszone grzyby. Mechanizm działania przeciwnowotworowego witaminy D obejmuje hamowanie podziałów komórkowych, stymulację apoptozy, hamowanie angiogenezy oraz zwiększanie aktywności metaloproteinaz macierzy pozakomórkowej. Badania epidemiologiczne wykazują, że wśród mieszkańców północnych rejonów kuli ziemskiej występuje zwiększona zachorowalność i śmiertelność z powodu chłoniaków, nowotworów jelit, trzustki oraz gruczołu krokowego, w porównaniu do osób zamieszkujących niższe, bardziej nasłonecznione szerokości geograficzne. Witamina D zapobiega rozwojowi raka piersi i progresji tej choroby, wykazuje również protekcyjny wpływ w przypadku raka jajnika i endometrium. Udowodniono, że stężenie 25-hydroksywitaminy D poniżej 50 nmol/l jest związane z 30-50% zwiększonym ryzykiem zachorowania na nowotwory jelita grubego, prostaty i sutka oraz większą śmiertelnością z powodu tych chorób [5]. Ponadto wyniki badań epidemiologicznych wskazują nawapń i witaminę D3 jako współdziałające czynniki ograniczające ryzyko rozwoju kilkunastu nowotworów [3]. Wiele badań potwierdza konieczność łącznej suplementacji diety tymi dwoma czynnikami w celach chemoprewencyjnych.

Witamina C w największej ilości występuje w papryce, naci pietruszki, owocach dzikiej róży i czarnej porzeczki. Jest związkiem chroniącym komórki przed działaniem mutagennych nitrozwiązków, wzmacniającym funkcjonowanie układu immunologicznego przez wzrost aktywności komórek NK oraz limfocytów T i B. Witamina C zwiększa cytotoksyczność paklitakselu i doksorubicyny, a także zmniejsza toksyczny wpływ tamoksifenu na zdrowe komórki organizmu. Witamina C zwiększa ponadto efektywność chemioterapii w leczeniu rozsianego raka piersi, przyczynia się do dłuższego przeżycia pacjentek z rakiem jajnika i poprawia wrażliwość na stosowaną cisplatynę [4].

Badania dotyczące przeciwnowotworowego działanie witaminy E przynoszą zróżnicowane wyniki. W niektórych z nich wykazano, że wdrożenie suplementacji witaminą E może zwiększać ryzyko rozwoju raka płuc wśród palaczy, jednak inne badania dowiodły, że zmniejsza ona ryzyko wystąpienia nowotworu gruczołu krokowego u starszych palaczy [6]. Korzyści wynikające z długotrwałego stosowania tej witaminy wykazano także w badaniach ankietowych przeprowadzonych w USA, w których 10-letnia suplementacja witamin C i E przyczyniła się do zmniejszenia zapadalności na raka okrężnicy oraz odbytnicy [6]. Głównym źródłem witaminy E w pożywieniu są: oleje słonecznikowy, rzepakowy oraz sojowy, a także oliwa, kiełki pszenicy oraz różnego rodzaju orzechy.

Witamina A wykazuje aktywność przeciwnowotworową dzięki właściwościom antyoksydacyjnym i poprzez jej wpływ na wzrost i różnicowanie komórek nabłonków, przez co zapobiega ich transformacji nowotworowej. Wykazuje działanie prewencyjne oraz hamujące rozwój nowotworów jamy nosowo-gardłowej, jelit, dróg oddechowych, przełyku, a także pęcherza moczowego, ograniczając również jego przerost. Długotrwały niedobór witaminy A może powodować wzrost ryzyka wystąpienia niektórych chorób nowotworowych. Najkorzystniejsze efekty ochronne witaminy A uzyskiwane są w przypadku jej jednoczesnego przyjmowania z innymi witaminami, a także pierwiastkami śladowymi wykazującymi właściwości antyoksydacyjne [6]. W celu wzbogacenia diety w witaminę A zaleca się spożywanie produktów mleczarskich, ryb, wątroby, jaj, słodkich ziemniaków, jarmużu, szpinaku i dyni.

Preparaty odżywcze w chemioterapii

W okresach utraty apetytu, trudności w jedzeniu i w przypadku niedożywienia pacjenta, warto dodatkowo wzbogacić dietę w preparaty żywności specjalnego przeznaczenia medycznego, które są dostępne w aptekach.Preparaty odżywcze zawierają w wysokim stężeniu węglowodany, białka, tłuszcze, witaminy, pierwiastki śladowe i związki mineralne. Mogą mieć one postać napoju lub proszku o różnych smakach. Mają one różny skład, który uwzględnia indywidualne potrzeby danego chorego (np. zwiększone zapotrzebowanie na białko czy energię). Stanowią one diety cząstkowe, wnoszące wybrane składniki odżywcze, lub diety kompletne, czyli dostarczające organizmowi wszystkich niezbędnych makroskładników (białek, tłuszczy i węglowodanów), substancji mineralnych i witamin, w odpowiednich proporcjach.

mgr farm. Aleksandra Mroczkowska

Piśmiennictwo:

• Stein C.J., Colditz G., A. Modifiable risk factors for cancer. British Journal of Cancer 2004; 90(2): 299–303. https://www.ncbi.nlm.nih.gov
• Dyzmann-Sroka A., Jędrzejczak A., Kubiak A.,Trojanowski M. Profilaktyka pierwotna przez zdrową dietę 2008, Wielkopolskie Centrum Onkologii. https://www.researchgate.net
• Olejnik A., Tomczyk J., Kowalska K., Grajek W. Rola naturalnych składników diety w chemioprewencji nowotworów jelita grubego. Postepy Hig Med Dosw 2010; 64: 175-187. https://pdfs.semanticscholar.org
• Markowska A., Jaszczyńska-Nowinka K., Kaysiewicz J., Makowka A., Markowska J. Rola witamin antyoksydacyjnych w złośliwych nowotworach Ginekologicznych. Curr Gynecol Oncol 2016; 14 (1): 39–52.
• Grygiel-Górniak B. Puszczewicz M. Witamina D – nowe spojrzenie w medycynie i reumatologii. Postepy Hig Med Dosw 2014; 68: 359-368. http://www.phmd.pl
• Kulik-Kupka K. , Nowak J. , Koszowska A. , Brończyk-Puzoń A. , Dittfeld A. , Zubelewicz-Szkodzińska B. Witaminy w walce z nowotworami. Med Rodz 2016; 1(19): 26-30. http://www.medrodzinna.pl
• Kumar Panda A., Chakraborty D., Sarkar I., Khan T., Gaurisankar S. New insights into therapeutic activity and anticancer properties of curcumin. J Exp Pharmacol 2017; 9: 31–45. https://www.ncbi.nlm.nih.gov
• Kopeć A., Piątkowska E., Leszczyńska T., Bieżanowska- Kopeć R. Prozdrowotne właściwości resweratrolu. Żywność. Nauka. Technologia. Jakość 2011; 5 (78): 5 – 15. http://toulouse.inra.frwww.pttz.org
• Zalega J., Szostak-Węgierek D.  Żywienie w profilaktyce nowotworów. Część III. Diety o właściwościach przeciwnowotworowych. Probl. Hig. Epidemiol 2013; 94(1):59-70. http://www.phie.pl