Receptura okiem praktyka. Substancje przeciwdrobnoustrojowe we współczesnej recepturze

Leki przeciwdrobnoustrojowe są jednym z najważniejszych elementów współczesnej receptury lekarskiej. Wraz z gwałtownie narastającą opornością na antybiotyki coraz bardziej nagląca wydaje się być konieczność jak najszerszego stosowania preparatów, które mogą być alternatywą dla tych leków, zwłaszcza wśród lekarzy praktyków.

Antyseptyki cechują się małą wybiórczością działania i względnie niską swoistą toksycznością. Do innych cech tej grupy leków należy fakt, że o sile działania decyduje stężenie środka i czas ekspozycji patogenu oraz – co wydaje się być szczególnie ważne – brak oporności wtórnej i możliwość powtarzalności terapii.

Niektóre z tych dostępnych w recepturze substancji, wykazują działanie przeciwgrzybiczne. Są to na przykład: rezorcyna, kwas borny, kwas salicylowy, czerwony siarczek rtęci, jodyna, tiosiarczan sodu oraz formaldehyd (wciąż najskuteczniejszy sposób dezynfekcji obuwia i skarpet w przypadku infekcji grzybiczych). Szczególną uwagę warto zwrócić na clotrimazol, dostępny od niedawna w postaci proszku pro receptura (Clotrimazoli pulvis pro receptura).

Recepturowe postaci leku z substancjami przeciwdrobnoustrojowymi (przykłady):

Rp.: (Maść Mikulicza)
Argenti nitratis 1,0
Aquae q.s.
Balsami peruviani 5,0
Vaselini flavi ad 100,0
M.f. ung.
D.S. 2 x dziennie na ranę.

Rp.:
Argenti proteinici 2,0
Aquae 10,0
Ung. Cholesteroli ad 100,0
M.f. ung.
D.S. 2 x dziennie na ranę.

Rp.
0,5% Sol. Argenti colloidalis 500,0
M.f. sol.
D.S. Do mokrych okładów (przymoczek) na owrzodzenia 3 x dziennie po 15 minut.

Rp.:
Bismuthi subgallatis 20,0
Vaselini hydrophylici ad 100,0
M.f. ung.

Rp.:
Benzocaini 5,0 (do 10,0)
Ac. borici 3,0
Bismuthi subgallatis 6,0
Zinci oxydi 6,0
Lanolini 15,0
Vaselini flavi ad 100,0
M.f. ung.

Rp.:
Bismuthi subnitratis 20,0
Ol. Lini 10,0
4% Sol. Boracis 20,0
Vaselini flavi 10,0
Lanolini ad 100,0 (Vaselini hydrophylici)
M.f. ung.

Rp.:
20% sol. Chlorhexidini gluconatis 1,0
Olei Menthae pip. gutt. No 3
Aquae ad 500,0
M.f. sol.
D.S. Płukać jamę ustną i gardło 2-3 x dziennie.

Preparatu nie należy stosować dłużej niż 14 dni, gdyż przy dłuższym stosowaniu może przebarwiać zęby. Ten płyn może również służyć do płukania zatok.

Rp.:
Ketoprofeni 0,25
Chlorhexidini gluc. 20% 1,0
5% Boracis cum glycerini ad 50,0
M.f. susp.
D.S. Pędzlować zmiany w jamie ustnej 3 x dziennie.

Rp.: (maść 0,5%)
Chlorhexidini gluconatis 20% sol. 2,5
Aquae
Ung. Cholesteroli aa ad 100,0
M.f. ung.
D.S. Na ranę 2-3 x dziennie (na trudno gojące się rany)

Rp.:
Clotrimazoli pulvis pro receptura 1,0
Glyceroli 5,0
Pentravani ad 100,0
M.f. ung.

Rp.:
Metronidazoli 0,8
Zinci oxydi
Talci aa ad 80,0
M.f. pulv.
D.S. Zmiany skórne zasypywać na noc.

Preparat działa przeciwbakteryjnie i wysuszająco.

Rp.:
Metronidazoli 1,0
Lekobazae 20,0
Aquae ad 100,0
M.f. emulsio

Lekka emulsja o konsystencji mleczka kosmetycznego do stosowania np. w trądziku różowatym.

Rp.: Pommade de Dalibour (wg Ph.F.)
Cupri sulfatis 0,1
Zinci sulfatis 0,35
Lanolini 20,0
Aquae
Zinci oxidi aa 10,0
Vaselini albi ad 100,0
M.f. ung.
D.S. Miejscowo na zmiany trądzikowe 2 x dziennie.

Rp.:
1% Sol. Cupri sulfatis 200,0
M.f. sol.
D.S. Do okładów.

Rp.: Maść na owrzodzenia, oparzenia, wyprzenia.
Acidi borici
Balsami peruviani aa 2,0
Paraffini liq.
Lanolini
Vaselini flavi aa ad 100,0
M.f. ung.

Rp.
Iodoformici 1,0
Vaselini hydrophylici ad 100,0
M.f. ung.
D.S. Miejscowo na owrzodzenia 2 x dziennie.

Rp.
10,0% Sol. Formaldehydi 250,0
D.S. Do odkażania obuwia.

Odkażanie obuwia należy przeprowadzić na świeżym powietrzu np. na balkonie. Odkażane obuwie umieszczamy w szczelnym, foliowym worku razem z materiałem (gaza, gąbka) nasączonym 10% roztworem formaldehydu. Pozostawiamy na około 2 doby. Następnie wietrzymy przez kilka dni. Po tym czasie można ponownie używać obuwie.

---

Porównanie dostępnych obecnie substancji przeciwdrobnoustrojowych pro receptura.

SUBSTANCJA	DZIAŁANIE / ZASTOSOWANIE	DAWKI	UWAGI
Acidum boricum	Słabe przeciwbakteryjne, przeciwzapalne, grzybobójcze, słabo ściągające, wysuszające. Pobudza ziarninowanie. 3% roztwór utrzymuje prawidłowy odczyn skóry.	Roztwór 1% – 3% Maść 1% – 10% Maść do oczu 3% Zasypka  1% – 10%	Nie stosować na duże powierzchnie ciała, zwłaszcza w przypadku skóry uszkodzonej, u małych dzieci może powodować objawy zatrucia.
Acidum salicylicum	Przeciwzapalne, przeciwbakteryjne, przeciwgrzybicze, złuszczające, keratolityczne.	Zewnętrznie 1% – 3% Zewnętrznie 10% (stęż. max. antyseptyczne) Keratolitycznie 10% Keratolitycznie 20% (stęż. max.)	Unikać kontaktu z błonami śluzowymi. Może dawać odczyny alergiczne.
Argenti nitras	Odkażające, bakteriobójcze, ściągające, złuszczające. W wysokich stężeniach przyżegające tkanki chorobowo zmienione, nekrotyzujące. Roztwory wodne azotanu srebra bardzo łatwo dysocjują, przy czym jon srebrowy reaguje z białkiem i chlorkiem sodowym natychmiast po zetknięciu się z tkankami lub płynami tkankowymi.	Na skórę 1% – 2% Do przepłukiwań 0,05% – 0,1% Do worka spojówkowego 0,1% – 0,5% Noworodki 1%, 1 kropla do worka spojówkowego Do pędzlowania jamy ustnej 1% – 2% W stomatologii 10% – 20 %	Niezgodności z: kwasem winowym, jodkami, taniną, chlorowodorkiem prokainy, rywanolem, rezorcyną, glicerolem, substancjami redukującymi, boraksem, ichtammolem. Brudzi odzież, przebarwia czasowo.
Argentum colloidale ad usum externum	Odkażające, przyżegające. Koloidalny kompleks srebra z białkiem, zawartość srebra 70% do 80%. Wykazuje działanie bakteriobójcze, natomiast bardzo słabe działanie ściągające. Nie drażni tkanek nawet w dużych stężeniach. Stosowany w leczeniu odleżyn, stanach bakteryjnych skóry opornych na działanie antybiotyków. Także w okulistyce, laryngologii i niekiedy urologii	Roztwór 0,2% – 1% Maść 1% – 15%	Niezgodności z: chlorkiem sodu, kwasem borowym, siarczanem cynku, chlorowodorkiem efedryny.
Argentum proteinicum	Odkażające, ściągające. Organiczny kompleks białka ze srebrem, o zawartości srebra od 7,5% do 8,5%. Roztwory wodne są niezjonizowane, dopiero po zetknięciu z tkanką uwalnia się z nich powoli jon srebrowy. Wykazuje działanie przeciwzapalne i odkażające. Nawet w dużych stężeniach nie drażni tkanek.	Na skórę  i błony śluzowe  0,25% – 2% Krople do oczu 0,5% – 1,5%	Chronić od światła! Niezgodności z: chlorkiem sodu, kwasem borowym, siarczanem cynku, chlorowodorkiem efedryny, taniną, chlorowodorkiem tetrakainy, siarczanem miedzi.
Balsamum peruvianum (chwilowo niedostępny, według producenta ma być ponownie dostępny w ciągu około pół roku)	Słabo odkażające, przeciwbakteryjne, przeciwpasożytnicze, przeciwgrzybicze, przeciwzapalne. Pobudza regenerację uszkodzonych tkanek. Stosowany w leczeniu trudno gojących się ran, owrzodzeń podudzi, paciorkowcowych zakażeń skóry, przetok i nadżerek. Pomocniczo w leczeniu świerzbu (z siarką i mydłem potasowym). Także w odmrożeniach pierwszego i drugiego stopnia oraz w chorobie hemoroidalnej.	Zewnętrznie 5% – 10% oraz per se	Może wywoływać wyprysk kontaktowy. Niezgodności z: kwasem borowym, tlenkiem cynku, z podłożami amfifilowymi takimi jak Lekobaza czy Lekobaza Lux, z parafiną ciekłą (nie miesza się), z podłożami emulsyjnymi typu w/o (następuje łamanie emulsji na skutek obniżenia liczby wodnej).
Bismuthi subgallas	Odkażające, ściągające, przeciwzapalne, osuszające. Spośród różnych połączeń bizmutowych wyróżnia się właściwościami przeciwbakteryjnymi oraz lekko złuszczającymi. Nie drażni błon śluzowych ani skóry.	Zasypka  25% – 100% Maść 20 %	Niezgodności z: substancjami o odczynie zasadowym.
Bismuthi subnitras ponderosus	Ściągające, wysuszające, adsorbujące, zobojętniające, przeciwzapalne. Stosowany zewnętrznie w postaci: zasypek, maści, czopków.	Zasypka  10% – 20 %, Maść 5% – 20 %
Borax (natrii tetraboras, natrii biboras)	Odkażające, przeciwgrzybicze, ściągające. W mniejszym stopniu przeciwobrzękowe, przeciwświądowe.	Płyn do pędzlowań 20% Roztwór, maść, zasypka na skórę 2% – 5%	Niezgodności z: siarczanem cynku, solami alkaloidów, kwasami: mlekowym i winowym, chlorowodorkiem tetrakainy.
Chlorhexidini  digluconatis solutio 20%	Bakteriobójcze i bakteriostatyczne na bakterie Gram+ i (słabiej) na Gram-, przeciwgrzybicze i przeciw niektórym wirusom. Działanie przeciwbakteryjne polega na zwiększeniu przepuszczalności ściany komórkowej bakterii. Stosowany do odkażania błon śluzowych w stomatologii, ginekologii, położnictwie, laryngologii (do płukania gardła i zatok), urologii i okulistyce. Do przechowywania wyjałowionych narzędzi chirurgicznych.	Maść, krem, żel  1% Roztwór do odkażania 0,05% – 0,2% Roztwór do odkażania narzędzi  5% – 20%	Może wywoływać reakcje alergiczne miejscowe, fotodermatozy. Roztwór należy  przechowywać w ciemnym miejscu, w temp 1-25 st. C, w ciemnym szkle. Niezgodności z: – roztworami mydła, jonami chlorkowymi,  zasadami detergentami anionowymi (zmniejszenie aktywności chlorheksydyny) – światłem i wysoką temperaturą (prowadzą do rozkładu leku). Nie stosować w przypadku nadwrażliwości, w zabiegach otolaryngologicznych, w zabiegach w obrębie OUN.
Chlorhexidini diacetas	Patrz: Chlorhexidini digluconatis solutio 20%	Roztwór na skórę 0,5% – 1%, Roztwór na błonę śluzową 0,02% – 0,05%
Clotrimazolum	Przeciwgrzybicze, preciwbakteryjnie (bakterie Gram+, Gram-), przeciwrzęsistkowe.	Stężenie zwykle stosowane  1%.	Osłabia działanie innych leków przeciwgrzybiczych stosowanych miejscowo (nystatyna, natamycyna). Kortykosteroidy osłabiają działanie clotrimazolu
Cupri sulfas pentahydricus	Bakteriobójcze, grzybobójcze oraz ściągające. Stosowany w postaci maści uwodnionych na skórę oraz roztworów wodnych i wodno-glicerolowych do przepłukiwań i pędzlowań.	Zewnętrznie 0,1% -1%	Do podłoża maściowego wprowadza się zawsze w postaci roztworu.
Ethacridini lactas	Silne działanie bakteriobójcze (paciorkowce, gronkowce, pierwotniaki) oraz grzybobójcze. Wskazaniem są ropne zakażenia skóry, błon śluzowych i ran (trudno gojące się rany), stany zapalne zewnętrznych narządów moczowo – płciowych, zakażenia jamy ustnej, otarcia naskórka, oparzenia, owrzodzenia.	Roztwory 0,01% – 0,2% Maści  i zasypki 0,5% – 2,5%	Może wywoływać reakcje nadwrażliwości kontaktowej, zwłaszcza u osób dorosłych, szczególnie w przebiegu zastoinowego zapalenia skóry (stasis dermatitis).
Formaldehydi solutio 35%	Przeciwbakeryjne, przeciwgrzybicze, przeciwpotne. Powoduje denaturację białka.	Odkażanie obuwia roztwór 10%	Jest silną trucizną. Zachować ostrożność. Może podrażniać układ oddechowy i wywoływać odczyny alergiczne skóry.
Hydrargyri sulfuridum rubrum	Antyseptyczne, bakteriostatyczne, przeciwpasożytnicze, przeciwropne oraz wysuszające.	Maści 0,5 – 1% [5]	Nie sporządza się uwodnionych maści i kremów.
Iodoformium	Antyseptyczne, zarówno przeciwbakteryjne jak i przeciwgrzybicze. Nie powoduje powstawania oporności drobnoustrojów. Działa odwadniająco (ogranicza wysięk i osusza ranę), słabo znieczulająco oraz hamuje krwawienie. Pobudza proces ziarninowania. Jodoform po zetknięciu z wydzieliną surowiczą lub ropną rany rozkłada się wydzielając wolny jod, który denaturuje białko bakterii i hamuje  ich rozwój.  Powolne uwalnianie jodu zapewnia długotrwałe działanie.	Stężenie jodu stosowanego zewnętrznie wg FP XI: 1-5%	Chronić przed światłem i powietrzem (pod ich wpływem jodoform ulega rozkładowi). Unikać światła słonecznego w czasie przygotowywania leków recepturowych. Nie stosować u osób uczulonych na jod, w nadczynności tarczycy, przed i po terapii radioaktywnym izotopem jodu. Na rany stosować pod nadzorem lekarza. Nie stosować po zmianie zabarwienia.
Metronidazolum	Działa na bakterie beztlenowe oraz przeciwzapalnie. Stosowany w demodekozie, trądziku różowatym, okołoustnym zapaleniu skóry.	Maści, zawiesiny 0,5% – 1%	W preparatach bardzo dobrze tolerowany przez pacjentów. Po otwarciu należy zużyć w ciągu 2 do 3 tygodni.
Natri thiosulfas	Działa grzybobójczo, jest też przeciwutleniaczem. W grzybicach stosowany jest miejscowo w postaci roztworów i maści.	Roztwory 10% -20% (w praktyce najczęściej 40%)	Dodawany do maści z jodkiem potasu zapobiega jego utlenianiu.
Resorcinolum	Przeciwbakteryjne, przeciwgrzybicze, przeciwpierwotniakowe. Zmniejsza wydzielanie łoju i odblokowuje gruczoły łojowe, działa złuszczająco. Stosowany w leczeniu trądziku i łuszczycy.	Roztwory 1% – 5% Maści i pasty 5% – 10%	Niezgodności z: mentolem, kamforą, tymolem, kwasem salicylowym (tworzy mieszaniny eutektyczne), ichtiolem i substancjami o charakterze alkalicznym, lanoliną, związkami bizmutu i rtęci (ze względu na właściwości redukujące).
Sulfur praecipitatum	Przeciwświerzbowe, przeciwgrzybicze, przeciwbakteryjne.	Roztwory, maści, zasypki  5% – 30%	Przeciwświerzbowo (wg FP XI 30% maść na smalcu).
Tanninum	Silne ściągające, przeciwpotne, przeciwzapalne. Denaturuje białka bakteryjne, dzięki czemu działa odkażająco. Stosowana do leczenia ostrych i podostrych stanów zapalnych skóry oraz w nadmiernej potliwości.	Roztwór 1% – 20% Maść  0,5% – 10%	Preparaty uwodnione taniny tworzą niezgodności z: pioktaniną, dermatolem, gumą arabską, rezorcyną, wodą wapienną
Zinci sulfas heptahydricus	Antyseptyczne, ściągające i przeciwzapalne. Ponadto posiada właściwości przeciwpotne.	Krople do oczu  0,1% – 0,5% Roztwory  0,5% – 1% Maści  2% – 10%	Do podłoża maściowego wprowadza się zawsze w postaci roztworu. Niezgodności z: boraksem (zastąpienie kwasem bornym eliminuje niezgodność), garbnikami (tanina), chlorowodorkiem efedryny, związkami srebra, ichtammolem, octanem i glukonianem, chlorheksydyny, wieloskładnikowymi podłożami emulsyjnymi (Lekobaza, Lekobaza Lux) w połączeniu z którymi następuje upłynnienie.
Pix liquida Pini	Silne odkażające, redukujące, przeciwświądowe, przeciwzapalne, przeciwpasożytnicze, przeciwgrzybicze, wysuszające.	Keratoplastycznie do 10% Keratolitycznie 10% – 20%	Nie stosować na duże powierzchnie ciała. Niezgodności z gliceryną. Nie stosować lanoliny jako podłoża.

dr n. med. Andrzej Jaworek

Klinika Dermatologii CMUJ w Krakowie

mgr farm. Barbara Pandyra-Kowalska

Apteka Szpitala Uniwersyteckiego CMUJ w Krakowie

mgr farm. Dorota Czechowska

Kraków

Piśmiennictwo:

1. Olszanecki R., Wołkow P.,  Jawień J.: Farmakologia (Korbut R. red),  PZWL Warszawa 2017.

2. Durdu M., Ilkit M., Tamadon Y., Tolooe A., Rafati H., Seyedmousavi S.: Topical and systemic antifungals in dermatology practice. Expert Rev Clin Pharmacol 2017.

3. Crowley P.D., Gallagher H.C.: Clotrimazole as a pharmaceutical: past, present and future. J Appl Microbiol. 2014 Sep;117(3):611-617.

4. Danysz A., Buczko W.: Farmakologia Danysza. Kompendium farmakologii i farmakoterapii. Edra Urban & Partner, Warszawa 2016.

5. Chruściel T., Gibiński K.: Leksykon leków. PZWL Warszawa 1991

6. Farmakopea Polska XI. Urząd Rejestracji Produktów Leczniczych, Wyrobów Medycznych i Produktów Biobójczych, Warszawa 2017.