Receptura okiem praktyka. Starzenie się skóry. Możliwości recepturowe leczenia i pielęgnacji skóry pacjentów w wieku senioralnym

Skóra – jako największy narząd organizmu ludzkiego – nie tylko pełni funkcją ochronną, ale także odpowiada za szereg czynności koniecznych dla utrzymania homeostazy (np. synteza witaminy D3).

W przebiegu starzenia skóry występują trzy główne zjawiska patofizjologiczne:

• defekt funkcji barierowej,
• utrata elastyczności,
• skłonność do nowotworzenia.

Mają one istotny wpływ na postrzeganie tego organu. Można rozróżnić dwa mechanizmy starzenia się skóry:

• starzenie chronologiczne (wewnątrzpochodne) – wynika z upływu lat,
• fotostarzenie (zewnątrzpochodne) – wynika z działania czynników zewnętrznych (szczególnie promieniowana UV).

Obydwa typy starzenia nakładają się na siebie i prowadzą do szeregu zmian w obrębie skóry (Tabela 1).

Chronostarzenie

Fotostarzenie (promieniowanie UVB i UVA)

■ ścieńczenie naskórka, skóry właściwej i tkanki podskórnej ■ osłabienie funkcji układu immunologicznego skóry ■ poszerzenie i rozluźnienie przestrzeni pomiędzy keratynocytami warstwy podstawnej naskórka ■ zmniejszenie całkowitej ilości włókien kolagenowych, ich zwiększona fragmentacja, tworzenie wiązań krzyżowych ■ zmniejszenie ilości glikozoaminoglikanów i proteoglikanów ■ spłaszczenie granicy skórno-naskórkowej

■ stymuluje angiogenezę w skórze właściwej ■ pobudza neutrofile do migracji do skóry właściwej (elastaza – uszkodzenie włókien elastynowych) ■ pogrubienie warstwy rogowej naskórka i skóry właściwej (efekt elastozy posłonecznej) ■ nieregularność siatki włókien elastynowych w skórze właściwej ■ indukcja ekspresji genów dla metaloproteinaz ■ hamowanie syntezy prokolagenu typu I ■ przewlekły stan zapalny (heliodermatitis) ■ niehomogenny rozkład melanocytów

Do klinicznych cech starzenia się skóry należą:

• postępująca wiotkość skóry i utrata elastyczności
• zmarszczki i bruzdy
• opadanie fałdów skóry
• pogłębienie naturalnego poletkowania skóry
• przebarwienia i odbarwienia
• zmniejszone wytwarzanie potu i łoju
• opóźniony proces gojenia się ran
• suchość (świąd!) i zwiększona wrażliwość na urazy
• szorstkość skóry
• skłonność do infekcji
• łatwa urażalność i skłonność do tworzenia się pęcherzy
• ryzyko rozwoju rogowacenia słonecznego i nieczerniakowych nowotworów skóry (!).

Suchość skóry starczej stanowi jeden z podstawowych problemów dermatologii geriatrycznej. Co więcej, towarzyszy jej prawie zawsze nieprzyjemne odczucie prowadzące do drapania się, czyli świąd. Suchość wynika z dwóch podstawowych mechanizmów: odwodnienia warstwy rogowej naskórka (dehydratacja) oraz z zaburzeń procesu złuszczania terminalnie różnicowych keratynocytów (korneocytów).

Hydratacja warstwy rogowej naskórka uzależniona jest od prawidłowej funkcji naturalnego czynnika nawilżającego (NMF ang. natural moisturizing factor) – składającego się z szeregu elementów, wśród których szczególne znaczenie mają aminokwasy i ich metabolity (powstałe wskutek hydrolizy filagryny, której ilość maleje z wiekiem).

Dodatkowym elementem nasilającym suchość skóry starczej jest obniżenie poziomu ceramidów (podstawowy element lipidowy warstwy rogowej) oraz zmniejszenie wydzielania łoju. Wszystkie wyżej wymienione zjawiska prowadzą wtórnie do zaburzeń w zakresie enzymów (proteaz serynowych) warstwy rogowej, czego klinicznym efektem jest zaburzenie homeostazy w zakresie złuszczania keratynocytów.

Możliwości recepturowe w zakresie terapii i pielęgnacji skóry starczej są szerokie. Wśród składników kremów i maści (preferowane są podłoża tłuste: wazelina, parafina, dimetikon, ponieważ zatrzymują wodę w naskórku i przeciwdziałają jej utracie) szczególne znaczenie mają:

• cholesterol (uzupełnia niedobory lipidowe)
• kwas mlekowy (humektant, normalizuje procesy rogowacenia oraz poprawia nawilżenia naskórka)
• mocznik (humektant)
• witamina C (ma działanie przeciwwolnorodnikowe).

Przykłady maści odżywczych, natłuszczających, regenerujących z witaminami.

Rp.:
Vit A oleosae 500 000 j.m.
Vit. E conc. 1,0
3% Sol. Acidi borici 30,0
Ung. Cholesteroli ad 100,0
M.f. ung.

---

Rp.:
Vit. A oleosae 100 000 j.m. – 500 000 j.m.
Vit. E pro receptura 2,0
Linomag 30,0
Ung. Cholesteroli ad 100,0
M.f. ung.

---

Rp.:
Vit. A oleosae 600 000j.m.
Vit. E conc. 2,0
Ol. Cacao 10,0
Ol. Lini 10,0
Eucerini
3% Sol. Acidi borici aa ad 100,0
M.f. ung.

---

Rp.:
Vit. A 500 000 j.m.
Vit. D3 200 000 j.m.
Lanolini
Vaselini albi
3% Sol. Acidi borici aa ad 100,0
M.f. ung.

---

Rp.:
Acidi ascorbici 0,25
Vit. A oleosae 200 000 j.m.
Vaselini flavi (albi) 40,0
Paraffini liq. ad 100,0
M.f. ung.

---

Rp.:
Acidi Ascorbici 2,0
Pentravani ad 100,0
M.f. ung.
Kwas askorbowy należy zmikronizować w moździerzu i wprowadzić go do Pentravanu bez rozpuszczania – ulegnie on rozpuszczeniu w wodzie strukturalnej zawartej w podłożu.

---

Rp.:
Ascorbylis palmitatis
Cacao olei aa 2,0
Aquae 20,0
Ung. Cholesteroli ad 100,0
M.f. ung.
Palmitynian askorbylu to stabilniejsza postać witaminy C, nierozpuszczalna w wodzie, wnikająca w głąb skóry wraz z podłożem lipofilowym. Przy wykonywaniu recepty należy palmitynian askorbylu rozetrzeć energicznie z masłem kakaowym na gładką masę, aby móc go następnie wprowadzić do podłoża.

---

Rp.:
Ol. Lini 10,0
4% Sol. Boracis 20,0
Vaselini flavi 10,0
Lanolini ad 100,0 (Vaselini hydrophylici)
M.f. ung.
Tłusta maść do bardzo suchej skóry, głębiej penetrująca, może być na pięty. Olej lniany (w surowcu do receptury jest to olej z pierwszego tłoczenia) jest źródłem witamin A i E.

Przykłady maści z dimetikonem (pielęgnują, uelastyczniają skórę, mogą stanowić krem barierowy).

Rp.:
Dimethiconi 10,0
Vaselini albi
Lanolini
3% Sol. Acidi borici aa ad 100,0
M.f. ung.

---

Rp.:
Dimethiconi 10,0
Eucerini
Aquae aa ad 100,0
M.f. ung.

---

Rp.:
Dimethiconi 2,5
Ol. Ricini 30,0
Lanolini
3% Sol. Acidi borici aa ad 100,0
M.f. ung.

---

Rp.:
Dimethiconi 5,0
Ol. Lini 40,0
Lanolini
3% Sol. Acidi borici aa ad 100,0
M.f. ung.

Przykłady maści nawilżających z mocznikiem (i kwasem mlekowym)

Rp.:
Ureae 5,0
Vaselini albi
Lanolini
3% Sol. Acidi borici aa ad 100,0
M.f. ung.

---

Rp.:
Ureae 5,0
Vaselini hydrophylici
Aquae (vel 3% Sol. Acidi borici) aa ad 100,0
M.f. ung.

---

Rp.:
Ureae 6,0
Acidi lactici 3,0
Aquae 20,0
Ung. Cholesteroli ad 100,0
M.f. ung.

Przykłady maści przeciwświądowych (na świąd starczy).

Rp.:
Promethazini hydrochl.
Procaini hydrochl. aa 3,0
Hydrocortisoni 1,5
Aquae
Eucerini aa ad 100,0
M.f. ung.
Prometazyna (tu w postaci chlorowodorku) ma działanie przeciwhistaminowe i przeciwświądowe. Prokaina jest anestetykiem lokalnym o dość słabym działaniu, natomiast posiada unikalne działanie przeciwświądowe (można ją stosować w stężeniach 1-5%).

Alternatywnie, można tę maść wykonać z benzokainą (nie posiada właściwości przeciwświądowych, ale silniej znieczula). W maściach może być stosowana do 10%.
Rp.:
Promethazini hchl. 3,0
Benzocaini 2,0
Hydrocortisoni 1,5
Aquae
Eucerini aa ad 100,0
M.f. ung.

dr n. med. Andrzej Jaworek
Klinika Dermatologii CMUJ w Krakowie
mgr farm. Barbara Pandyra-Kowalska
Apteka Szpitala Uniwersyteckiego CMUJ w Krakowie

Piśmiennictwo:

1. Dermatologia Geriatryczna red. Andrzej Kaszuba, Jacek Szepietowski, Zygmunt Adamski, wyd. Czelej, Lublin 2016.
2. Chaudhary M., Khan A., Gupta M.: Skin Ageing: Pathophysiology and Current Market Treatment Approaches. Curr Aging Sci 2009 doi: 10.2174/1567205016666190809161115.
3. Farmakopea Polska XI. Urząd Rejestracji Produktów Leczniczych, Wyrobów Medycznych i Produktów Biobójczych, Warszawa 2017.
4. Farmakologia Danysza. Kompendium farmakologii i farmakoterapii, Andrzej Danysz i Włodzimierz Buczko, Edra Urban & Partner, Warszawa 2016.
5. Chemia Leków, Alfred Zejc i Maria Gorczyca, PZWL Warszawa 2009.
6. Klotrimazolum opis profesjonalny, Medycyna Praktyczna, https://www.mp.pl/pacjent
7. Prometazyna opis profesjonalny, Medycyna Praktyczna, https://www.mp.pl/pacjent