Prosta receptura – sprawdź swoją wiedzę! – Archiwum Aptekarza Polskiego

O dokładnej powtórce wiadomości z receptury raczej mało kto myśli, bo przecież na co dzień wykonuje się w aptece przynajmniej kilka leków recepturowych, więc sprawa jest oczywista. Może jeszcze niektórzy przejrzą parę recept z podręcznika mając na uwadze egzamin praktyczny.

Tymczasem praktyka lat poprzednich wskazuje, że często w testach na egzaminie teoretycznym znajdują się pytania z receptury i to nie tylko zwykłe przeliczeniowe, ale też konkretne dotyczące pewnych działów. W związku z tym warto na pewno przypomnieć sobie podstawy teoretyczne dotyczące przygotowania leku recepturowego, ale także sprawdzić czy szybko możemy policzyć z pozoru proste zadania, dlatego warto sprawdzić ile czasu zajmie rozwiązanie poniższych zadań.

1. Maść zawiera 2 % w/w kwasu salicylowego. Ile gramów sproszkowanego kwasu salicylowego należy dodać do 50 g maści, aby sporządzić maść 5 % w/w?

a. 0,30 g
b. 1,20 g
c. 0,90 g
d. 1,58 g.

Odpowiedź d. Po obliczeń należy zastosować następujący wzór:

gdzie
ML – początkowa masa substancji leczniczej
MP – początkowa masa preparatu (maści)
x – masa dodanej substancji leczniczej
1/100 – określa procentowość preparatu, którą chcemy otrzymać

Początkowa masa substancji leczniczej (ML) wynosi 1g, ponieważ jest 50 g 2% maści, czyli

2 g – 100 g
x g – 50 g

x = 1 g

Początkowa masa maści (MP) wynosi 50 g.
Chcemy uzyskać maść o stężeniu 5%, czyli 5/100.
Podstawiając do wzoru otrzymujemy:

i obliczamy x:

100(1+x) = 5(50+x)
100 + 100x = 250 +5x
95x = 150
x = 1,58 g.

W celu otrzymania 5% maści należy do 50 g 2% maści dodać 1,58 g kwasu salicylowego.

2. Ile gramów maści emulgującej należy dodać do 150 g 5% kalaminy w maści emulgującej, aby zmniejszyć stężenie kalaminy do 3%?

a. 75 g
b. 90 g
c. 100 g
d. 135 g

Odpowiedź c.
Należy skorzystać z zależności:

C1·m1 = C2·m2
C1 = 5%
m1 = 150 g
C2 = 3%
m2 = ?
5·150 = 3·m2
m2 = (5·150):3 = 250 g

W celu sporządzenia rozcieńczenia, należy jeszcze przeliczyć:

250 g – 150 g = 100 g maści emulgującej

Aby otrzymać 3% stężenie kalaminy w maści należy do 150 g 5% maści dodać jeszcze 100 g maści emulgującej.

3. Wskaż jaką ilość kwasu mlekowego (90%) należy użyć do przygotowania 120 g roztworu o stężeniu 1%:

a. 1,33 g
b. 1,2 g
c. 0,83 g
d. 0,75 g.

Odpowiedź a. Są dwie szybkie metody obliczeń.

I. Należy policzyć ile potrzeba czystego kwasu mlekowego do uzyskania 1% roztworu w ilości 120 g:
1 g – 100 g
x g – 120 g,

stąd x = 1,2 g.

Żeby uzyskać taką ilość korzystając z roztworu 90%, należy obliczyć z proporcji:
90 g – 100 g
1,2 g – x,

stąd x = 1,33 g.

II. Skorzystać też możemy z przeliczenia:

90 g – 1g
120 g – x g,

stąd x = 1,33 g.

Z powyższych obliczeń wynika, że do otrzymania 120 g 1% roztworu kwasu mlekowego należy użyć 1,33 g 90% roztworu kwasu mlekowego i uzupełnić wodą do 120 g (dodać 118,67 g wody).

4. Fenobarbital sodu znajdujący się w mieszance powoduje zawsze niezgodności z:

a. bromkiem amonu
b. chlorkiem amonu
c. fosforanem kodeiny
d. chlorowodorkiem papaweryny

Odpowiedź d. Fenobarbital sodu w mieszankach powoduje zawsze niezgodności z kwasem solnym, chlorowodorkiem papaweryny i morfiny oraz syropami owocowymi o kwasowym odczynie jak malinowy i wiśniowy.

Fenobarbital sodu może powodować wystąpienie niezgodności w zależności od jego stężenia oraz od stężeń występujących w tej samej mieszance substancji leczniczych: bromku amonu, chlorku amonu i fosforanu kodeiny. W związku z tym fenobarbital sodu nie zawsze powoduje niezgodności z trzema wymienionym substancjami obecnymi w mieszance. W przypadku, gdy stężenie fenobarbitalu sodu wynosi 1% i powyżej to zawsze wystąpi niezgodność, a jeśli 0,2% i poniżej to nie ma niezgodności. Jeśli stężenie fenobarbitalu sodu w mieszance wynosi 0,5% lub 0,3%, a dodatek chlorku lub bromku amonu wynosi 2% lub 5% i powyżej, odpowiednio, to wystąpi niezgodność, natomiast jeśli dodatek fosforanu kodeiny wynosi 0,3% lub 0,5% i powyżej, odpowiednio, to też nastąpi niezgodność. W związku z tym poprawną odpowiedzią w zadaniu będzie ta, że fenobarbital sodu znajdujący się w mieszance powoduje zawsze niezgodności z chlorowodorkiem papaweryny.

5. Dopuszczalne odchylenie od ogólnej masy mieszanki 100,0 g wynosi:

a. ± 10%
b. ± 5%
c. ± 3%
d. ± 1%

Odpowiedź c. Dopuszczalne odchylenia od ogólnej masy w płynnych lekach doustnych są zależne od masy płynu, czyli dla masy 5-10 g ±10%; 10-20 g ± 8%; 20-50 g ± 5%, 50-100 g i 100-200 g ± 3%, a powyżej 200 g ± 1%. Stąd mamy, że dopuszczalne odchylenie od ogólnej masy mieszanki 100,0 g wynosi ± 3%.

6. Średnica cząstek fazy rozproszonej w emulsji recepturowej powinna się mieścić w granicach:

a. 0,1 – 10 µm
b. 1 – 20 µm
c. 1 – 5 µm
d. 0,1 – 100 µm

Odpowiedź a. Emulsje są układami składającymi się z dwóch ciekłych, niemieszających się faz, z których jedna jest rozproszona w drugiej, a układ stabilizuje emulgator. Emulsje powstają podczas procesu emulgowania, który polega na mechanicznym rozproszeniu faz. Czynnikiem ułatwiającym rozproszenie niemieszających się ze sobą cieczy i stabilizującym pod względem fizycznym emulsję jest emulgator. Średnica cząstek fazy rozproszonej w emulsji mieści się w zakresie od 0,1 µm do 10 µm.

7. Korzystając ze wzoru Younga, oblicz jaka będzie maksymalna dawka leku dla 4-letniego dziecka ważącego 16,5 kg, znając maksymalną dawkę leku dla dorosłego wynoszącą 150 mg.

a. 25,0 mg
b. 35,4 mg
c. 37,5 mg
d. 42,5 mg

Odpowiedź c. Wzór Younga stosuje się dla dzieci w wieku od 2 do 12 lat. Maksymalną dawkę leku dla dziecka (Dd) oblicza się znając wiek dziecka i maksymalną dawkę dla dorosłego (D):

Podstawiając dane otrzymujemy:

W zadaniu jest podana też masa ciała dziecka, ale do wzoru Younga ta wartość nie jest potrzebna. W oparciu o wiek dziecka można policzyć też dawkę dla dziecka ze wzoru Cowlinga dla dzieci w wieku od 2 do 12 lat:

Znając masę ciała dziecka można obliczyć dawkę dla dziecka ze wzoru Clarka dla dzieci powyżej 2. roku życia:

8. Podłożami absorpcyjnymi bezwodnymi są:

A. maść emulgująca niejonowa
B. maść cholesterolowa
C. maść zmiękczająca
D. wazelina hydrofilowa
E. maść makrogolowa

a. A,B,E b. B,C,D c. A,C,E d. A,B,D

Odpowiedź d. Maść emulgująca niejonowa, maść cholesterolowa i wazelina hydrofilowa należą do grupy podłóż absorpcyjnych bezwodnych. Wymienione podłoża są mieszaninami węglowodorów z emulgatorem o/w lub w/o pozwalającym na emulgowanie znacznej ilości wody.

Maść zmiękczająca należy do podłóż absorpcyjnych uwodnionych. Podłoża te sporządza się przez uwodnienie podłoży absorpcyjnych zawierających emulgatory w/o. Do podłóż rozpuszczalnych w wodzie z grupy żeli makrogolowych należy maść makrogolowa.

9. Wskaż ile to jest 50 mikrogramów:

A. 50 000 ng
B. 0,05 mg
C. 0,0005 g
D. 0,5 mg

a. A, B b. B, C c. B d. A, D

Odpowiedź a.

1 g – 1000 mg; 1 mg – 1000 µg; 1 µg – 1000 ng

Obliczamy z proporcji:

5 µg – 5000 ng
50 µg – x

x = 50 000 ng (wariant A)

5 mg – 5000 µg
x mg – 50 µg

x = 0,05 mg (wariant B)

5g – 5 000 000 µg
x g – 50 µg

x = 0,00005 g

Z tego wynika, że 50 µg jest równe 50 000 ng i 0,05 mg, jak podano w zadaniu w odpowiedzi a.

10. Wskaż twierdzenie fałszywe. Guma arabska ma zastosowanie jako:

a. substancja żelująca
b. emulgator koloidalny o/w
c. lepiszcze w granulacji na mokro w postaci roztworu wodnego
d. roztwór wodny w mixturae agitandae

Odpowiedź a. Guma arabska jest stosowana jako substancja ochronna, tzw. emulgator koloidalny o/w do użytku wewnętrznego, czyli emulguje oleje tłuste, olejki eteryczne, tłuszcze, woski i żywice. Przykładem jest recepturowa emulsja Emulsio oleosa z olejem rycynowym o działaniu przeczyszczającym. Roztwory wodne gumy arabskiej (kleiki) są składnikiem zawiesin do użytku wewnętrznego (mixturae agitandae) jako faza rozpraszająca zwiększająca lepkość, zapobiegająca sedymentacji substancji stałych fazy rozproszonej. Wodne roztwory gumy arabskiej (10-20%) są wykorzystywane jako lepiszcza (środki wiążące) w granulacji na mokro. Rozcieńczone roztwory gumy arabskiej są idealnie lepkie, bardziej stężone mają słabo zaznaczoną lepkość strukturalną. Nawet w bardzo dużych stężeniach guma arabska nie tworzy galaretowatych żeli, dlatego guma arabska nie ma zastosowania jako substancja żelująca. Stąd jako twierdzenie fałszywe należy zaznaczyć odpowiedź a.

11. Lepkość kropli do oczu nie powinna przekraczać:

a. 10 mPa.s
b. 15 mPa.s
c. 20 mPa.s
d. 25 mPa.s

Odpowiedź c. Do przedłużenia kontaktu roztworu substancji leczniczej z rogówką stosuje się krople o zwiększonej lepkości. W celu zwiększenia lepkości kropli do oczu dodaje się roztwory:

polialkoholu winylowego,
poliwinylopirolidonu,
metylocelulozy,
hydroksymetylocelulozy,
hydroksyetylocelulozy,
hydroksypropylometylocelulozy,
karboksymetylocelulozy
karbomerów.

Lepkość kropli do oczu nie powinna przekraczać 20 mPa.s.

12. W celu zapobieżenia rozwojowi drobnoustrojów w kroplach do oczu można dodawać środki konserwujące:

a. chlorek benzalkoniowy, manisoft
b. glukonian chlorheksydyny, aldehyd glutarowy
c. tiomersal, alkohol β-fenylortęciowy
d. azotan fenylortęciowy, aldesan

Odpowiedź c. W celu zapobieżenia rozwojowi drobnoustrojów do kropli do oczu można dodawać substancje konserwujące, które zwykle stosowane są w mieszaninach w celu zwiększenia ich spektrum działania przeciwdrobnoustrojowego. Roztwory substancji konserwujących są odpowiednio przygotowywane i wyjaławiane, a następnie stosowane w postaci roztworów pomocniczych o właściwym stężeniu. Wyjątek stanowi alkohol β-fenylortęciowy, który stosuje się bez rozcieńczenia. Do substancji konserwujących wchodzących w skład mieszanin należą: chlorek benzalkoniowy (0,05 g/l), azotan fenylortęciowy (0,02 g/l), boran fenylortęciowy (0,01 g/l) glukonian lub octan chlorheksydyny (0,10 g/l), alkohol β-fenylortęciowy (4 g/l), hydroksybenzoesan metylu (0,65 g/l), hydroksybenzoesan propylu (0,35 g/l) i tiomersal (0,02 g/l).

Z podanych zestawów z zadaniu należy wybrać odpowiedź c, ponieważ tiomersal i alkohol β-fenylortęciowy są używane do konserwowania kropli ocznych. W pozostałych wariantach odpowiedzi występują:

manisoft, który zawiera laurylosiarczan sodu i siarczan amonu i jest stosowany do chirurgicznego i higienicznego odkażania dłoni;
aldehyd glutarowy, który jest używany do dezynfekcji aparatury szklanej, przedmiotów gumowych z tworzyw sztucznych i metalu.

13. Którego z wymienionych proszków nie powinno się ucierać w moździerzu:

a. kwasu salicylowego
b. urotropiny
c. kwasu acetylosalicylowego
d. salicylanu fenylu

Odpowiedź c. Kwasu acetylosalicylowego nie należy ucierać w moździerzu, ponieważ podczas ucierania następuje jego rozkład do kwasu octowego i kwasu salicylowego. Jeśli kwas acetylosalicylowy występuje w recepcie należy go wsypać na końcu po wszystkich proszkach i delikatnie wymieszać kliszką z pozostałymi proszkami. Kwas salicylowy można ucierać w moździerzu, ale ze względu na to, że może drażnić drogi oddechowe, należy dodawać go na początku i ucierać z dodatkiem parafiny płynnej lub części podłoża maściowego (np. wazeliny) lub z kilkoma kroplami etanolu 950. Urotropina jest substancją higroskopijną, ale nie ma przeciwwskazań do ucierania. Salicylan fenylu można ucierać w moździerzu, chociaż z niektórymi proszkami tworzy mieszaniny eutektyczne.

14. Foeniculi aqua można otrzymać metodą:

a. destylacji z parą wodną
b. bezpośredniego rozpuszczenia olejku eterycznego w wodzie
c. metodą maceracji prostej
d. rozpuszczenia olejku eterycznego w wodzie z zastosowaniem substancji pomocniczych

Odpowiedź d. Foeniculi aqua, czyli woda koprowa należy do wód aromatycznych. Wody aromatyczne są to bezbarwne, przezroczyste, czasem lekko opalizujące, rozcieńczone, wodne roztwory olejków eterycznych. Ze względu na niejednorodny skład chemiczny olejków eterycznych są mało trwałe. Można je otrzymać trzema metodami:

destylacji z parą wodną – jest to właściwie metoda otrzymywania olejków eterycznych, a woda aromatyczna jest destylatem pozostałym po oddzieleniu olejku od fazy wodnej (np. Aurantii Floris aqua); jednak obecnie metoda ta jest rzadko stosowana
bezpośrednie rozpuszczenie olejku eterycznego w wodzie – w tej metodzie olejek eteryczny miesza się w stosunku 1:1000 z wodą świeżo przegotowaną i ostudzoną do temp. 40-50°C, następnie wytrząsa się kilkakrotnie w ciągu 1 godz., odstawia do odstania na 24 godz. i przesącza przez bibułę; tym sposobem otrzymuje się Rosae aqua
rozpuszczenie olejku eterycznego w wodzie z zastosowaniem substancji pomocniczych, np. talku. Talk pełni rolę środka zwiększającego powierzchnię właściwą olejku eterycznego, przyspieszając i polepszając jego rozpuszczanie w wodzie. Wykonuje się w ten sposób, że olejek eteryczny rozciera się w moździerzu z talkiem w stosunku 1:10. Następnie miesza się z 1000 części świeżo przegotowanej i ostudzonej do 40-50°C wody oczyszczonej. Wytrząsa się kilkakrotnie i przesącza przez bibułę. Taką metodą wykonuje się Foeniculi aqua i Menthae piperitae aqua, dlatego należało zaznaczyć odpowiedź d.

Metoda maceracji prostej jest stosowana głównie do otrzymywania nalewek z surowców słabo działających. Jest to proces ekstrakcyjny, przebiegający w temperaturze pokojowej do momentu wyrównania stężeń między surowcem a rozpuszczalnikiem. W maceracji prostej surowiec zalewa się rozpuszczalnikiem i pozostawia w temperaturze pokojowej przez 7 dni. Po tym czasie macerat należy zebrać.

15. Uwzględniając trwałość substancji leczniczych monografia farmakopealna dopuszcza odczyn kropli do oczu w zakresie pH:

a. 3,5 do 8,5
b. 5,5 do 8,5
c. 5 do 8,5
d. 3,5 do 5,5

Odpowiedź a. Odczyn kropli do oczu powinien być zbliżony do odczynu płynu łzowego, czyli pH około 7,4. Jednak, aby zapewnić odpowiednią trwałość substancji leczniczych monografia farmakopealna dopuszcza odczyn kropli w zakresie pH 3,5 do 8,5. Taki odczyn nazywany jest pH euhydrycznym, czyli zapewniającym trwałość leku, ale jeszcze nie drażniącym oka. Zalecane jest również buforowanie niektórych kropli do oczu, co zwiększa ich trwałość oraz dostępność biologiczną. Roztwory buforowe zwykle zapewniają izotoniczność i odczyn.

16. Do solubilizatorów hydrotropowych należą:

a. mocznik, benzoesan sodu
b. kwas cytrynowy, Cremofor
c. Tween, kwas benzoesowy
d. salicylan sodu, mydło potasowe

Odpowiedź a. Solubilizatory hydrotropowe są to substancje zwiększające rozpuszczalność substancji leczniczej w wodzie, zawierające takie ugrupowania jak: OH, COOH, NH2, CO. Mają zdolność tworzenia słabych asocjatów z cząsteczkami substancji rozpuszczanej, które stają się lepiej rozpuszczalne w wodzie dzięki obecności grup hydrofilowych wnoszonych przez solubilizatory hydrotropowe. Należą do nich: estry i etery, amidy i inne związki azotowe (mocznik, etylenodiamina), kwasy organiczne (kwas cytrynowy, kwas winowy, kwas benzoesowy), sole kwasów organicznych (benzoesan sodu, salicylan sodu), cukry i alkohole wielowodorotlenowe. Z tego wynika, że prawidłowa jest odpowiedź a, czyli do solubilizatorów hydrotropowych należą mocznik i benzoesan sodu.

Pozostałe wymienione jak: Cremofor, Tween i mydło potasowe należą do grupy solubilizatorów micelarnych. Jest to rodzaj solubilizacji z zastosowaniem koloidów amfifilnych, czyli związków powierzchniowo czynnych rozpuszczalnych w wodzie. Solubilizatory te tworzą w wodzie micele, kierując grupy hydrofilowe na zewnątrz, a lipofilowe do wnętrza miceli. W ten sposób we wnętrzu miceli tworzy się środowisko lipofilowe, w którym mogą rozpuszczać się cząsteczki o charakterze lipofilowym.

17. Która z podanych właściwości oleju rycynowego jest fałszywa:

a. jest rozpuszczalnikiem w kroplach do oczu
b. należy do olejów nieschnących
c. nie miesza się z bezwodnym etanolem
d. prawie nie rozpuszcza się w eterze naftowym i benzenie

Odpowiedź c. Olej rycynowy w odróżnieniu od innych olejów tłustych, miesza się z bezwodnym etanolem i kwasem octowym. Prawie nie rozpuszcza się w eterze naftowym i benzenie. Należy do olejów schnących, a głównym składnikiem tego oleju jest gliceryd kwasu rycynolowego. Obecność grupy hydroksylowej w cząsteczce kwasu rycynolowego pozwala na użycie oleju rycynowego jako rozpuszczalnika w kroplach do oczu i w kapsułkach oraz innych preparatach farmaceutycznych. Po podaniu doustnym ma także działanie przeczyszczające.

Z powyższego wynika, że olej rycynowy miesza się z bezwodnym etanolem, czyli fałszywe twierdzenie dotyczące oleju rycynowego znajdowało się w odpowiedzi c.

18. Wskaż ile mililitrów wody należy dodać do 30 ml 13% w/v roztworu octanu glinu do sporządzenia 0,5% w/v roztworu.

a. 750 ml
b. 780 ml
c. 810 ml
d. 850 ml

Odpowiedź a. Należy skorzystać z poniższego przeliczenia:

C1·V1 = C2·V2
C1 = 13% w/v
V1 = 30 ml
C2 = 0,5% w/v
V2 = ?
13·30 = 0,5·V2
V2 = (13·30) : 0,5 = 780 ml
780 ml – 30 ml = 750 ml

Aby otrzymać 0,5% w/v roztwór octanu glinu należy do 30 ml 13% w/v roztworu octanu glinu dodać jeszcze 750 ml wody.

19. Wskaż twierdzenie prawdziwe odnoszące się do syropu tymiankowego:

a. przygotowuje się na gorąco
b. stosowany jest głównie jako corrigens
c. otrzymuje się metodą perkolacji
d. ma w składzie syrop prosty

Odpowiedź d. Syrop tymiankowy złożony (Thymi sirupus compositus) otrzymuje się przez zmieszanie płynnego wyciągu z ziela tymianku z syropem zwykłym z dodatkiem bromku amonu i tymolu. Płynny wyciąg tymiankowy w ilości 150 cz., zmieszany z 3 cz. 10% roztworu amoniaku pozostawia się na kilka dni w celu wytrącenia substancji balastowych (chlorofil, koloidy). Wytrącony osad odsącza się. Następnie wykonuje się roztwór 0,1 cz. tymolu w 5 cz. etanolu 760 g/l. W syropie zwykłym rozpuszcza się 14 cz. bromku amonu i roztwory te miesza z wyciągiem płynnym, uzupełniając mieszaninę syropem zwykłym do 1000 cz.

Sposób wykonania wskazuje, że nie wykonuje się go na gorąco. Do syropów przygotowywanych na gorąco należą syrop prosty i syrop prawoślazowy. Syropu tymiankowego nie otrzymuje się metodą perkolacji, czyli z użyciem perkolatora. Syrop tymiankowy ma działanie wykrztuśne ze względu na zawarte w nim saponiny, olejki eteryczne i jony amonu. Zawarte w nim jony bromkowe działają uspokajająco. Tymol wykazuje właściwości antyseptyczne, a wydalając się przez drogi oddechowe działa odkażająco. W związku z powyższym, twierdzenie prawdziwe odnoszące się do syropu tymiankowego jest takie, że zawiera w składzie syrop prosty, zwany zwykłym.

20. Olejkocukier z Rosae oleum sporządza się przez roztarcie:

a. 2 g cukru z 1 kroplą olejku
b. 4 g cukru z 1 kroplą olejku
c. 1 g cukru z 2 kroplami olejku
d. 4 g cukru z 2 kroplami olejku

Odpowiedź b. Olejkocukry (Oleosacchara) są to mieszaniny olejków eterycznych z cukrem sproszkowanym. Przyrządza się przez roztarcie 2 g cukru z 1 kroplą olejku. Wyjątkami od tej reguły są olejkocukry, które sporządza się z Citri oleum, Aurantii exocarpii oleum, Aurantii floris oleum, Myristicae aethereum oleum i Rosae oleum przez roztarcie 4 g cukru z 1 kroplą olejku. Olejkocukry sporządza się ex tempore do bezpośredniego użytku recepturowego, ponieważ są nietrwałe ze względu na ulatnianie i utlenianie się olejków eterycznych. Olejkocukry dodawane są zwykle do proszków, a czasami do mieszanek płynnych.

dr n. farm. Regina Kasperek-Nowakiewicz
Specjalista Farmacji Aptecznej
Katedra i Zakład Farmacji Stosowanej Uniwersytetu Medycznego w Lublinie
email: regina.kasperek@umlub.pl

Piśmiennictwo:
[1] Bonner M., Wright D. Praktyczne obliczenia farmaceutyczne. Wydawnictwo Lekarskie PZWL, Warszawa 2008.
[2] Jachowicz R. (red.). Receptura apteczna. Wydawnictwo Lekarskie PZWL, Warszawa 2015.
[3] Jachowicz R. (red.). Farmacja praktyczna. Wydawnictwo Lekarskie PZWL, Warszawa 2007.
[4] Sznitowska M. (red.). Farmacja stosowana technologia postaci leku. Wydawnictwo Lekarskie PZWL, Warszawa 2017.