Propedeutyka zdrowia środowiskowego. Część II: jak się chronić przed zanieczyszczeniami powietrza – rola farmaceuty w podnoszeniu świadomości ekologicznej

Dzisiaj normą stają się zachowania zmierzające do prowadzenia tak zwanego zdrowego stylu życia. Dbamy o dietę, aktywność fizyczną, eliminujemy szkodliwe nałogi, wcześnie diagnozujemy choroby zagrażające naszemu życiu. Z drugiej strony istnieją powszechnie sytuacje, które negatywnie oddziaływają na nasze zdrowie, na które – jak nam się wydaje – mamy niewielki wpływ. Dla przykładu, większość z nas na co dzień, przynajmniej przez kilka godzin jest eksponowana na zanieczyszczenia powietrza pochodzące z tzw. niskiej emisji i ruchu samochodowego.

Co możemy  zrobić,  żeby je ograniczyć, a przynajmniej w jaki sposób możemy się przed nimi chronić? Pierwszą linią obrony jest informacja o zagrożeniu. Znając obowiązujące normy jakości powietrza i posługując się dostępnymi aplikacjami internetowymi na bieżąco możemy śledzić poziomy zanieczyszczeń powietrza i podejmować działania ochronne. 

Jakie normy jakości powietrza obowiązują w Polsce?

Normy dla zanieczyszczeń powietrza ustalone są na podstawie Rozporządzenia Ministra Środowiska z dnia 24 sierpnia 2012 roku w sprawie poziomów niektórych substancji w powietrzu

Zanieczyszczenie powietrza	Normy stężeń ze względu na ochronę zdrowia
Pył zawieszony PM10 mieszanina stałych i ciekłych cząstek o średnicy mniejszej niż 10 μm (mikrometrów) znajdujących się w powietrzu w postaci aerozolu;w skład cząstek wchodzą m.in. siarka, metale ciężkie, silnie toksyczne chemiczne związki organiczne, takie jak dioksyny i wielopierścieniowe węglowodory aromatyczne (np. benzo-a-piren), a także alergeny takie jak pyłki roślin i zarodniki grzybów; szkodliwy dla oczu (spojówki) i układu oddechowego (nos, gardło, płuca).	Poziom dopuszczalny stężenia średniorocznego: 40 μg/m3. Poziom dopuszczalny stężenia średniego 24‑godzinnego: 50 μg/m3 (przekroczenie tego poziomu dozwolone 35 razy w ciągu roku). Poziom informowania o ryzyku przekroczenia poziomu alarmowego stężenia średniego 24‑godzinnego: 200 μg/m3. Poziom alarmowy stężenia średniego 24‑godzinnego: 300 μg/m3.
Pył zawieszony PM2.5  (drobny) mieszanina stałych i ciekłych cząstek o średnicy mniejszej niż 2,5 μm (mikrometra) znajdujących się w powietrzu w postaci aerozolu;w skład cząstek wchodzą m.in. siarka, metale ciężkie, silnie toksyczne chemiczne związki organiczne takie jak dioksyny i wielopierścieniowe węglowodory aromatyczne (np. benzo-a-piren), a także alergeny takie jak pyłki roślin i zarodniki grzybów; jest niebezpieczny dla układu oddechowego (dociera do pęcherzyków płucnych) i układu krążenia (przenika do naczyń krwionośnych i krwiobiegu).	Poziom dopuszczalny stężenia średniorocznego: od roku 2015: 25 μg/m3;od roku 2020: 20 μg/m3.
Dwutlenek azotu NO2 brunatny gaz o ostrym zapachu, silnie toksyczny dla układu oddechowego i odpornościowego; powstaje m.in. w wyniku utlenienia tlenku azotu NO; w wilgotnym powietrzu z NO2 tworzy się kwas azotowy HNO3 (składnik kwaśnego deszczu).	Poziom dopuszczalny stężenia średniorocznego: 40 μg/m3. Poziom dopuszczalny stężenia średniego 1-godzinnego: 200 μg/m3; przekroczenie tego poziomu dozwolone 18 razy w ciągu roku; Poziom alarmowy stężenia średniego 1‑godzinnego: 400 μg/m3.
Dwutlenek siarki SO2 bezbarwny gaz o gryzącym i duszącym zapachu, silnie drażniący drogi oddechowe (nos, gardło, płuca);w wilgotnym powietrzu z SO2 tworzy się kwas siarkowy H2SO4 (składnik kwaśnego deszczu).	Poziom dopuszczalny stężenia średniego 24-godzinnego: 125 μg/m3; przekroczenie tego poziomu dozwolone 3 razy w ciągu roku; Poziom dopuszczalny stężenia średniego 1-godzinnego: 350 μg/m3; (przekroczenie tego poziomu dozwolone 24 razy w ciągu roku); Poziom alarmowy stężenia średniego 1-godzinnego: 500 μg/m3.

Czy przyjmowane normatywy dotyczące stężeń zanieczyszczeń powietrza atmosferycznego są takie, jak wartości zalecane przez WHO?

WHO zaleca wartości normatywne zanieczyszczeń powietrza, które z reguły są niższe niż obowiązujące w większości krajów europejskich. Wynoszą one w przypadku PM_2,5 – 10 μg/m³ (średnia roczna) i 25 μg/m³ (średnia 24h). Dla PM₁₀ wartości te wynoszą odpowiedni 20 μg/m³ i 50 μg/m³. Wartości te są określone na podstawie dużych badań epidemiologicznych poszukujących wartości stężeń zanieczyszczeń nie powodujących szkodliwego wpływu na zdrowie.

Światowa Organizacja Zdrowia (WHO) zaproponowała w 2005 roku normy dla głównych zanieczyszczeń powietrza: 

Składnik zanieczyszczeń powietrza	Stężenia średnioroczne	Stężenia dobowe / ośmiogodzinne / jednogodzinowe
PM2.5	10 μg/m3	25 μg/m3 – 24-godzinne
PM10	20 μg/m3	50 μg/m3 – 24-godzinne
Ozon		100 μg/m3 – 8-godzinne
NO2	40 μg/m3	200 μg/m3 – 1-godzinowe
SO2		20 μg/m3 – 24-godzinne 500 μg/m3 – średnia 10-cio minutowa

Normy proponowane przez WHO są generalnie bardziej surowe niż standardy krajowe oparte na dyrektywach UE. Stanowią one sugestie poparte aktualną wiedzą naukową dotyczącą zdrowotnych skutków narażenia na zanieczyszczenia. Tymczasem normy krajowe lub UE to wytyczne o mocy prawnej. Muszą one uwzględniać lokalne realia gospodarcze i środowiskowe. Jest też oczywiste, że ustawodawcy podlegają naciskom ze strony biznesu i lobbystów, co może ich skłaniać do zatwierdzania bardziej liberalnych norm emisyjnych.

Czy znane są przykłady skutecznej interwencji ograniczającej zanieczyszczenia powietrza i jakie były korzyści zdrowotne?

W Linz w Austrii stwierdzono, że w wyniku poprawy jakości powietrza w następstwie ograniczenia ruchu samochodowego (obniżenie stężeń NO_x o 30 μg/m³ i więcej), nastąpiła wyraźna poprawa parametrów wentylacji płuc u dzieci.

Interwencje prowadzone w Hong Kongu i w Dublinie w 1990 roku, w Londynie w latach 2003-2004 oraz w Sztokholmie wskazują na wymierne efekty zdrowotne w zakresie chorób układu oddechowego i układu krążenia.

Prowadzono również wiele interwencji ukierunkowanych na zmniejszenie stężeń zanieczyszczeń powietrza polegających na ograniczaniu ruchu dla samochodów z silnikiem Diesla, poprawę transportu miejskiego, kontrolę zanieczyszczeń przemysłowych oraz wymianę na nowe pieców i kotłów domowych. Dla przykładu obserwowano zmniejszenie zachorowalności na astmę w wyniku zamknięcia stalowni w Utah Valley (USA) oraz z powodu ograniczenia ruchu samochodowego w czasie Igrzysk Olimpijskich w Atlancie (USA).

W Barcelonie redukcja PM₁₀ z 50 do 20 μg/m³ spowodowała – jak się szacuje – 3500 mniej zgonów i 1800 mniej hospitalizacji z powodu chorób sercowo-naczyniowych, 5100 mniej przypadków przewlekłego zapalenia oskrzeli u dorosłych i 31100 mniej przypadków ostrego zapalenia oskrzeli u dzieci oraz 54000 mniej przypadków astmy u dzieci i dorosłych.

Jakie korzyści ekonomiczne przynoszą działania na rzecz ograniczenia zanieczyszeń powietrza?

Szacuje się, że roczne korzyści finansowe ograniczenia zanieczyszczeń powietrza atmosferycznego w Barcelonie z tego tytułu wynoszą 64 miliardy Euro rocznie.

Koszt ekonomiczny przedwczesnych zgonów w krajach UE w 2010 roku z powodu zanieczyszczeń powietrza i zanieczyszczeń wewnątrz pomieszczeń oceniany jest na 1,5 tryliona dolarów amerykańskich.

W Danii wyliczono, że potencjalne oszczędności z tytułu zmniejszenia zanieczyszczeń powietrza atmosferycznego (PM_2,5) skutkujące zmniejszeniem liczby osób cierpiących na chorobę niedokrwienną serca, udary, POChP i raka płuca wynoszą 1-2,6 mln Euro na każde 100 000 mieszkańców. Oceniono, że korzyści wynikające z utrzymania osób, które uniknęły choroby na rynku pracy wynoszą około 1,8 miliona Euro na 100 000 osób w wieku 50–70 lat.

Czy dostępne dane są wystarczające, aby dobrze oszacować skutki zdrowotne zanieczyszczeń powietrza atmosferycznego?

Około 90% ludności świata mieszka na terenach, na których stężenia zanieczyszczeń powietrza atmosferycznego przekraczają wartości zalecane przez WHO.

Dane na temat wpływu zanieczyszczeń powietrza na zdrowie są coraz pełniejsze. Dostępne są liczne badania epidemiologiczne, dotyczą one głównie USA i krajów Europy Zachodniej. Znacznie mniej jest badań prowadzonych w krajach o niskim statusie społeczno-ekonomicznym. Wynika to przede wszystkim z braku danych monitorujących stężenia zanieczyszczeń powietrza w tych krajach.

Czy w naszym kraju podejmowane są kroki w kierunku obniżenia ekspozycji na zanieczyszczenia powietrza?

• Uchwały antysmogowe

W kolejnych województwach przyjmowane są tak zwane uchwały antysmogowe. Uchwały takie zostały przyjęte w województwie dolnośląskim, łódzkim, małopolskim, mazowieckim, opolskim, podkarpackim, śląskim i wielkopolskim. Określają one, w jakim czasie nastąpi zakaz stosowania paliw stałych, w tym węgla i drewna oraz  okres w których powinny być usunięte lub zastąpione piece nie spełniające wskazanych wymogów. Regulują również sposób korzystania z kominków domowych.

• Dotacje na wymianę pieców

W Narodowym Funduszu Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej został przygotowany nowy Program Priorytetowy „Czyste Powietrze” wpisujący się w realizację rządowego programu poprawy jakości powietrza.

Program jest skierowany do właścicieli lub współwłaścicieli domów jednorodzinnych. Nadrzędnym celem programu jest poprawa efektywności energetycznej oraz zmniejszenie emisji pyłów i innych zanieczyszczeń z jednorodzinnych budynków mieszkalnych poprzez gruntowną termomodernizację budynków z jednoczesną wymianą źródeł ciepła.

Realizację Programu rozpoczęto w 2018 roku i będzie on kontynuowany do 2029 roku, a łączne środki przewidziane na dofinansowanie przedsięwzięć objętych programem to 103 mld zł.

Dofinansowaniem objęty jest zakup i montaż nowych źródeł ciepła, spełniających wymagania programu priorytetowego. Ponadto w zakres dofinansowania można zaliczyć zakup i montaż mikroinstalacji fotowoltaicznej i kolektorów słonecznych, które mogą zostać dofinansowane do 100% (wyłącznie w formie pożyczki) oraz w przypadku budynków istniejących – prace dotyczące zmniejszenia energochłonności budynku (ocieplenie ścian, wymiana okien i drzwi, modernizacja instalacji c.o. i c.w.u., montaż instalacji wentylacyjnej z odzyskiem ciepła).

Co każdy z nas może zrobić, aby zmniejszyć emisję zanieczyszczeń powietrza?

• Sprawdzić czy nasz piec nie jest przypadkiem tak zwanym „kopciuchem”, czyli emiterem dużych ilości zanieczyszczeń powietrza.
• W żadnym przypadku nie palić odpadami i śmieciami, na przykład wyrobami z plastiku lub starymi meblami, parkietem i makulaturą lakierowaną.
• W jak największym stopniu korzystać z transportu zbiorowego. Pomyślmy o tym wybierając się wspólnie na wycieczkę czy planując urlop.
• Nie palić w kominkach, jeżeli nie są one głównym źródłem ogrzewania.

Gdzie szukać informacji o narażeniu na zanieczyszczenia powietrza?

Zacznijmy od przeglądu aplikacji smogowych dostępnych w internecie, np.

Przegląd aplikacji smogowych. Co zainstalować?

Mobilne aplikacje smogowe mogą pomóc nam w dbaniu o zdrowie i bezpieczeństwo. Pokazują one,  jakie jest stężenie szkodliwych substancji w powietrzu danego dnia. Podpowiedzą też, czy lepiej zostać w domu, czy bez obaw można wyjść na zewnątrz. Pouczą, jakie konsekwencje mogą nas czekać, jeśli nie zachowamy ostrożności.

Poniżej scharakteryzowano kilka z popularniejszych aplikacji.

1. ZANIECZYSZCZENIE POWIETRZA – aplikacja prezentuje mapę ze wszystkimi stacjami pomiarowymi. Kiedy klikniemy w którąkolwiek z tych zakładek, widzimy mapę Polski w różnych kolorach – w zależności od natężenia danej substancji – legendę, informację o zanieczyszczeniu oraz zagrożeniu dla naszego zdrowia.

2. JAKOŚĆ POWIETRZA W POLSCE – to aplikacja stworzona przez Główny Inspektorat Ochrony Środowiska. Za pomocą GPS lokalizuje ona użytkownika i pokazuje aktualny stan powietrza. Dużym walorem jest sześciostopniowa skala: od bardzo złej do bardzo dobrej jakości powietrza. Na ekranie pokazane jest stężenie pyłu PM₁₀, pyłu PM_2,5, dwutlenku siarki (SO₂), dwutlenku azotu (NO₂), tlenku węgla (CO), benzenu (C₆H₆) i ozonu (O₃). Kiedy przesuniemy ekran w lewo, zobaczymy stężenie danej substancji z podziałem na godziny. Możemy sprawdzić historię wartości z ostatnich dni pokazaną w przejrzystej tabelce. Uzyskujemy też informację, z której stacji zostały sczytane wyniki. Możemy też wyszukać dowolną stację pomiarową i sprawdzić poziom zanieczyszczenia w innych miastach. Dodatkowo stworzono zakładkę „ostrzeżenia”, która pokazuje w jakich miastach przekroczone jest stężenie szkodliwych substancji.

3. SmokSmog – dzięki tej aplikacji możemy sprawdzić stan zanieczyszczenia powietrza w województwach: małopolskim, śląskim, dolnośląskim i opolskim. Wszystkie informacje pochodzą z wojewódzkich inspektoratów. Na przejrzyście zaprojektowanej, szarej i minimalistycznej planszy możemy odczytać wartości poszczególnych substancji zanieczyszczających powietrze. Żeby sprawdzić odczyt z wybranej stacji, trzeba ją dodać do ulubionych,

4. Airly – w ostatnim czasie bardzo popularna aplikacja. System dysponuje dużą liczbą stacji pomiarowych na terenie kraju, przez co możliwe jest śledzenie na bieżąco jakości powietrza w miejscach, gdzie nie ma stacji pomiarowych WIOŚ. Dzięki niej możemy z łatwością odczytać zawartość pyłów PM₁, PM_2,5 oraz PM₁₀ wpowietrzu. Jakość powietrza na mapie kraju przedstawiona jest w siedmiostopniowej skali za pomocą kolorowych piktogramów.

W jaki sposób chronić dzieci?

• Podczas spaceru z małym dzieckiem starajmy się trzymać je raczej jak najwyżej (chusta, nosidło) niż przewozić w wózkach. Im wyżej, tym generalnie mniejsze stężenie zanieczyszczeń komunikacyjnych.
• Unikajmy zakrywania dzieciom nosa szalikami i chustkami. Jednym z najważniejszych sposobów ochrony przed szkodliwymi skutkami smogu jest umożliwienie dziecku oddychania przez nos, który stanowi naturalny filtr i pierwszą barierę dla zanieczyszczeń znajdujących się we wdychanym powietrzu.
• Unikajmy podróży samochodem, szczególnie w godzinach szczytu komunikacyjnego, jeżeli to konieczne wybierajmy mniej uczęszczane ulice.
• Korzystając z klimatyzacji w samochodzie włączajmy „Obieg  zamknięty (wewnętrzny)”. W innym przypadku powietrze jest zasysane z zewnątrz, co odbija się szybko na jakości powietrza, którym oddychamy w samochodzie.
• Wybierając się na spacer czy przejażdżkę rowerową, warto wybrać trasy, które nie  przebiegają bezpośrednio wzdłuż  ulic o dużym natężeniu ruchu.

Czy maski chronią przed smogiem?

Maski antysmogowe chronią przed smogiem tylko wtedy, kiedy wyposażone są w specjalne filtry węglowe. Sprzęt stosowany dla ochrony indywidualnej przed zanieczyszczeniami powietrza powinien być zastosowany tylko w sytuacji, kiedy wyczerpano wszelkie możliwości ograniczania wielkości emisji. W żadnym przypadku nie powinien być stosowany jako działanie podejmowane w zamian za działania o charakterze przyczynowym.   

W przypadku wielokrotnych (4-6 krotnych) przekroczeń stężeń zanieczyszczeń powietrza Centralny Instytut Ochrony Pracy zaleca stosowanie półmasek filtrujących klasy FFP2 lub FFP3. Pamiętać jednak należy, że półmaski jako sprzęt filtrujący zapewniają jedynie ochronę przed zanieczyszczeniami w formie aerozoli – pyłów i mgieł, a więc przed pyłami PM₁₀ i PM_2,5. Nie zapewniają one natomiast ochrony przed substancjami chemicznymi występującymi w formie gazów i par, w tym SO₂, CO, NO₂, O₃ i węglowodorami aromatycznymi. W celu uzyskania  zabezpieczenia należy zastosować sprzęt oczyszczający w postaci półmaski skompletowanej z filtro-pochłaniaczami.

Sklasyfikowane półmaski ochronne, w przeciwieństwie do zwykłych anty-smogowych, testowane są również pod kątem zawartości dwutlenku węgla w powietrzu wydychanym, który gromadzi się pod częścią twarzową półmaski, w tak zwanej przestrzeni martwej. Półmaski mogą być jednorazowego lub wielokrotnego użycia, oznaczone odpowiednio symbolami NR lub R.

W środowisku pracy, w doborze półmasek filtrujących kierujmy się ich zgodnością z zasadniczymi wymogami bezpieczeństwa według rozporządzenia Ministerstwa Gospodarki z dnia 21 grudnia 2005 r. (Dz.U. Nr 259, poz. 2173) oraz Dyrektywy 89/686/EWG. Wyroby takie oznaczone są znakiem CE i posiadają certyfikat oceny WE. Spełnienie powyższych wymagań jest równoznaczne z uzyskaniem pozytywnych wyników badań przez poszczególne wyroby według standardów europejskich.

Jaką wybrać maskę  antysmogową?

Zakładając półmaskę filtrującą należy postępować zgodnie z instrukcją producenta, bowiem musi być ona szczelnie dopasowana do twarzy użytkownika.

Dostępne w szerokiej ofercie artykuły, oferowane jako maski antysmogowe, ze względu na niepełne dopasowania, na przykład do twarzy dziecka, mogą nie dostarczać właściwej ochrony.

W przypadku osób z chorobami układu oddechowego i krążenia, brak jest badań oceniających bezpieczeństwo tego typu zabezpieczeń. Maski mogą istotnie zwiększać opór powietrza wdychanego.

Nie ma aktualnie  przepisów  prawnych określających  wskazania  (wielkość ekspozycji) i wymogi jakie powinny spełniać środki ochrony przeznaczone dla dzieci i osób chorujących na choroby układu krążenia i oddechowego, w tym pacjentów oddziałów szpitalnych.

Czy warto zainstalować w domu oczyszczacz powietrza?

Powietrze wewnątrz pomieszczeń również może być w znacznym stopniu zanieczyszczone, nie tylko ze źródeł tam się znajdujących, na przykład w czasie procesów gotowania, sprzątania, remontowania pomieszczeń, ale również ze źródeł zewnętrznych. Te ostatnie obejmują drobne cząstki pyłów – PM₁₀ i PM_2,5, związki lotne, pleśń, alergeny. Ponieważ dużą część dnia spędzamy wewnątrz pomieszczeń, znaczna część naszej ekspozycji na zanieczyszczenia powietrza, w tym na te pochodzące ze źródeł komunalnych i emitowane przez środki transportu ma miejsce wewnątrz pomieszczeń.

Amerykańska Agencja Ochrony Środowiska (USEPA) opublikowała szczegółowy dokument na ten temat. Wskazuje ona, iż najlepszą metodą ograniczenia ryzyka związanego z zanieczyszczeniami powietrza wewnątrz pomieszczeń jest ich wentylacja przy pomocy czystego powietrza zewnętrznego. Tylko w przypadku, gdy warunki pogodowe lub jakość tego powietrza jest nieodpowiednia można posłużyć się urządzeniami do oczyszczania powietrza.

Wiemy, że żaden pojedynczy filtr nie jest w stanie ochronić nas przed zanieczyszczeniami powietrza, którym oddychamy wewnątrz w pomieszczeniach. Większość filtrów jest tak zaprojektowanych, aby usuwać tylko gazy, albo tylko cząstki stałe. Wynika z tego wniosek, że skuteczny oczyszczacz powietrza powinien mieć obydwa rodzaje filtrów. Warto zwrócić uwagę na wskaźnik CADR (clean air delivery rate). Im wyższa wartość CADR, tym większa ilość powietrza jest oczyszczana w jednostce czasu. Należy pamiętać, że im większe pomieszczenie, tym większa powinna być wartość CADR, tak więc przed zakupem należy policzyć powierzchnię pomieszczenia, gdzie urządzenie będzie pracowało. Ważnym jest, aby zastosowane filtry były z kategorii HEPA  (high-efficiency particulate air). Unikajmy urządzeń, które produkują ozon, gdyż ma on działanie drażniące dla płuc. Ważna jest odpowiednio częsta, zgodna z zaleceniami producenta wymiana filtrów. Zwykle powinna ona nastąpić po 60-90 dniach stosowania.

WHO prowadzi aktualnie systematyczny przegląd piśmiennictwa i ocenę skuteczności różnych metod oczyszczania powietrza wewnętrznego. Wyniki dostępne będą w ciągu najbliższych miesięcy.

Poprawa świadomości – rola farmaceuty.

Wartą odnotowania ścieżką do poprawy świadomości mieszkańców, odnośnie problemów z jakością powietrza i możliwych do wdrożenia przez nich działań naprawczych, a tym samym zwiększenia skuteczności wdrażania programów ochrony powietrza mogą być działania pracowników ochrony zdrowia, w tym farmaceutów.

Farmaceuci pracujący w aptekach mogą być doradcami w zapobieganiu chorobom związanym z zanieczyszczeniami powietrza. Podnosząc świadomość u swoich pacjentów, mogą się przyczynić do bardziej skutecznego wdrażania lokalnych strategii ochrony powietrza poprzez angażowanie mieszkańców w procesy ograniczania emisji zanieczyszczeń powietrza ze źródeł komunalnych i transportu.

Dla przykładu farmaceuta, wydając leki stosowane w chorobach przewlekłych wynikających z zanieczyszczeń powietrza może skierować rozmowę na sytuacje sprzyjające emisji zanieczyszczeń powietrza i wskazać na  możliwości ich zapobiegania.

Pamiętajmy, że Kodeks Etyki Aptekarza Rzeczypospolitej Polskiej art. 27 wskazuje, iż „Aptekarz, wykorzystując swe umiejętności zawodowe i pozycję w społeczeństwie, uczestniczy w działaniach na rzecz środowiska naturalnego, szerzy wiedzę o prozdrowotnym sposobie życia oraz bierze udział w przeciwdziałaniu patologiom społecznym”.

Podsumowanie

Zanieczyszczenia powietrza związane są z szeregiem negatywnych skutków zdrowotnych występujących u eksponowanych osób, zwłaszcza u kobiet w ciąży, dzieci i osób starszych. Ryzyko wzrasta z wielkością i czasem trwania ekspozycji.

Ograniczenie zanieczyszczenia powietrza jest skuteczną metodą poprawy zdrowia całej populacji. Zadbajmy o właściwy styl życia zmniejszając ryzyko chorób układu krążenia. Zanieczyszczania powietrza najsilniej atakują osoby już chorujące.

prof. dr hab. n. med. Wojciech Hanke
Zakład Epidemiologii Środowiskowej
Instytut Medycyny Pracy w Łodzi
Konsultant krajowy w dziedzinie zdrowia środowiskowego

Źródła informacji o smogu i jego skutkach zdrowotnych i ich zapobieganiu

https://www.krakowskialarmsmogowy.pl/

https://czasnaczystepowietrze.pl/

http://powietrze.gios.gov.pl/pjp/content/health_informations

http://powietrze.gios.gov.pl/pjp/content/faq

https://www.who.int/phe/health_topics/outdoorair/outdoorair_aqg/en/

https://tvnmeteo.tvn24.pl/alergia/jonizacja-filtry-cadr-jak-wybrac-dobry-oczyszczacz-powietrza-i-nie-zwariowac,238427.html

https://www.epa.gov/indoor-air-quality-iaq/air-cleaners-and-air-filters-home#Introduction

www.epa.gov/indoor-air-quality-iaq

EPA Technical Guide to Residential Air Cleaners

www.epa.gov/indoor-air-quality-iaq/residential-air-cleaners-second-edition-

www.epa.gov/indoor-air-quality-iaq/ozone-generators-are-sold-air-cleaners