Pręciki dopochwowe w praktyce aptecznej

W praktyce aptecznej farmaceuta może stanąć w obliczu konieczności wykonania pręcików. Pręciki są stałą, dawkowaną postacią leku, stosowaną zewnętrznie do jam ciała o działaniu miejscowym. Najczęściej przepisywane są pręciki dopochwowe.

Farmaceuta wykorzystując swoją wiedzę i doświadczenie wykonuje pręciki dostosowując metody i surowce do wymagań zawartych w Farmakopei oraz w przepisach. W niniejszym artykule zostały przedstawione informacje dotyczące pręcików, ze szczególnym uwzględnieniem pręcików dopochwowych.

Pręciki w Farmakopeach II – XI

Na przestrzeni lat, w kolejnych farmakopeach znajdują się monografie dotyczące pręcików. Farmakopea Polska II i III zamieszcza monografię Bacilli medicati – pręciki lecznicze, synonim Cereoli medicati, Styli caustici.

Wyróżnia dwa rodzaje pręcików – Styli caustici służące do przypalania (przyżegania) np. Bacilli cum Argento nitrico (pręciki z azotanem srebra) oraz pręciki zawierające substancje lecznicze, które otrzymuje się przez toczenie, wyciskanie w prasie lub wylewanie do form, przeznaczone do wprowadzania do jam ciała.

Farmakopee te wymieniają także podłoża do sporządzania pręcików: olej kakaowy, masa żelatynowa. Jeżeli nie określono kształtu i wymiarów pręcików, to podano aby wykonywać je w postaci laseczek o wymiarach: długość 4-5 cm i średnica 4-5 mm.

Farmakopea Polska IV w monografii Suppositoria, Czopki, zamieszcza Suppositoria urethralia, syn.: Bacilli, Bacilli urethrales – czopki docewkowe w kształcie pręcików o średnicy 3-5 mm, długości 4-8 cm i ciężarze 2-3 g. Wskazuje olej kakaowy jako podłoże, o ile lekarz nie określi inaczej. FP IV zaleca wykonanie metodą wylewania do form, wytłaczania w prasach mechanicznych lub uformowania za pomocą przyrządów ręcznych.

Następne informacje na temat pręcików zamieszczone są  w Farmakopei Polskiej VI w monografii ogólnej Suppositoria, Czopki. Obok czopków doodbytniczych i dopochwowych wymienione są i dokładnie opisane pręciki, Bacilli medicati, Styli do wprowadzania do jam ciała. FP VI określa kształt pręcików w formie pałeczek o zaostrzonym końcu, dzieli je na pręciki docewkowe o długości 4-8 cm, średnicy 3-5 mm i masie 1-3 g oraz pręciki dopochwowe o długości 2-3 cm, średnicy 3-5 mm i masie 0,5-1 g. Pręciki docewkowe powinny być jałowe. FP VI zaleca wykonanie metodą wylewania i wytłaczania.

Od Farmakopei Polskiej VII do Farmakopei Polskiej XI pręciki znajdziemy w rozdziale Monografie ogólne postaci leku w monografii Styli, Pręciki, syn.: Sticks, Bâtons. Jest to stała dawkowana postać leku przeznaczona do stosowania zewnętrznego w celu uzyskania działania miejscowego. Mają kształt cylindryczny lub stożkowaty i mogą zawierać jedną lub kilka substancji czynnych. Substancje te mogą być rozpuszczone lub rozproszone w podłożu, które powinno rozpuszczać się lub topić w temperaturze ciała. Monografia nie podaje podziału pręcików. Szczegółowe informacje dotyczą pręcików docewkowych i stosowanych do ran (powinny być jałowe). W monografii Nasalia, Preparaty do nosa, wyróżnione są Pręciki do nosa, syn.: Nasal sticks, Bâtons pour usage nasal, które powinny spełniać wymagania monografii Styli.

Monografia Styli w FP VII-XI nie podaje konkretnych podłóż i sposobu wykonania pręcików, więc należy kierować się wytycznymi zawartymi w odpowiednich monografiach. Zwraca szczególną uwagę, aby w procesie wytwarzania, pakowania, przechowywania i dystrybucji zachować warunki, które zapewnią odpowiednią czystość mikrobiologiczną lub uzyskanie produktu jałowego (w zależności od składu, miejsca podania i przeznaczenia pręcików). Należy także stosować wytyczne zawarte w aktualnych przepisach. W związku z powyższym pręciki docewkowe, pręciki stosowane do ran muszą być jałowe, a pręciki dopochwowe wykonujemy z zachowaniem najwyższej dbałości o czystość mikrobiologiczną, zaś pręciki z antybiotykami wykonujemy w warunkach aseptycznych. Należy wybrać odpowiednią metodę do składu i przeznaczenia.

Pręciki dopochwowe (Bacilli vaginales, Styli vaginales)

Przystępując do realizacji recepty na pręciki dopochwowe należy wybrać kod postaci leku 3 – dla czopków, globulek oraz pręcików – do 12 sztuk. Na jednej recepcie  może być zapisanych do 24 sztuk pręcików dopochwowych (odpłatność dla pacjenta – 2 ryczałty).

Pręciki dopochwowe charakteryzują się działaniem miejscowym, najczęściej przeciwdrobnoustrojowym, zapisywane są dla dziewczynek. O ile lekarz nie zapisze inaczej, wykonujemy pręciki stosując wskazówki zawarte Farmakopeach. W Farmakopei Polskiej XI określony jest kształt, w Farmakopei Polskiej VI kształt, masa i wymiary pręcików.

Pręciki dopochwowe wykonujemy w formie pałeczek o zaostrzonym końcu (kształt cylindryczny zakończony stożkowo) o długości 2-3 cm, średnicy 3-5 mm i masie 0,5-1 g. Farmakopea zaleca wykonanie pręcików metodą wylewania lub wytłaczania, jednak obecnie w praktyce aptecznej możliwe jest wykonanie metodą formowania ręcznego. Formowanie ręczne jest metodą kontrowersyjną, ale przy braku form do wylewania i wytłaczania pręcików, obecnie jedyną możliwą do zastosowania.

Substancje lecznicze należy rozetrzeć w moździerzu. Wyliczyć potrzebną ilość masła kakaowego, dobrze rozdrobnionego (w tej metodzie do obliczeń nie uwzględnia się współczynnika wyparcia substancji leczniczych). Dokładnie wymieszać i ugniatać do uzyskania jednolitej, plastycznej masy. Z masy uformować walec i podzielić go na równe części. Za pomocą łopatki uformować pręcik. Osoba sporządzająca pręciki metodą formowania ręcznego musi wykonać je ze szczególną dbałością i z zachowaniem możliwie najwyższej czystości. Należy pamiętać, aby przy tej metodzie stosować utensylia, które łatwo można umyć i zdezynfekować. Przy formowaniu ręcznym wszystkie czynności wykonujemy w rękawiczkach jednorazowych.

Przykłady recept

Rp.
Metronidazoli 0,1
Cacao olei q.s.
M.f. bacilli vag. D.t.d. No 6
D.S. dopochwowo

Rp.
Biseptoli 0,24
Acidi borici 0,05
Cacao olei q.s.
M.f. styli vag. D.t.d. No 6

Rp.
Neomycini sulf. 0,2
Nystatyni 200 000 j.m.
Cacao olei q.s.
M.f. styli vaginales (średnica 4mm), D.t.d. No 6

W związku z tym, że powyższe składy recept zawierają substancje przeciwdrobnoustrojowe (tylko w recepcie trzeciej zawa rte są antybiotyki –  neomycyna i nystatyna) oraz ze względu na to, że są to pręciki dopochwowe dla dziewczynek, zasadne jest wykonanie ich w warunkach aseptycznych.

mgr farm. Edyta Banaczkowska-Duda

mgr farm. Agnieszka Chodkowska

Zakład Farmacji Stosowanej, Warszawski Uniwersytet Medyczny

ul. Banacha 1, 02-097 Warszawa

e-mail: agnieszka.chodkowska@wum.edu.pl, ebanaczkowska@wum.edu.pl

Piśmiennictwo:

1. Farmakopea Polska II, III, IV, VI,VII, VIII, IX, X, XI
2. Jachowicz R. (red.). Receptura apteczna. Podręcznik dla studentów farmacji. Wydawnictwo Lekarskie PZWL, Warszawa 2015.
3. Gajewska M., Sznitowska M. (red.). Podstawy receptury aptecznej. Materiały do ćwiczeń dla studentów farmacji. Fundacja pro Pharmacia Futura 2018.