Powszechne i nowoczesne podłoża maściowe stosowane w recepturze
Maści i kremy sporządzane są w aptece najczęściej na takich podłożach jak:wazelina, smalec, wazelina hydrofilowa, euceryna, maść cholesterolowa, lekobaza, hascobaza, lekobaza lux, a nawet pentravan.
Właściwości wymienionych podłoży są raczej znane, ale czy jedynie ogólne wiadomości pozwalają jak najlepiej wykonać maść? Czasami warto przypomnieć sobie właściwości stosowanych na co dzień podłoży. Mające swoje monografie w FP XI, wazelina i smalec to podłoża lipofilowe jednoskładnikowe, natomiast wazelina hydrofilowa, euceryna, maść cholesterolowa to złożone podłoża maściowe. Lekobaza i analogiczna hascobaza, to podłoża złożone o składach opracowanych w oparciu o niemiecką monografię DAC, zaś pentravan to podłoże na bazie liposomów.
Wazelina jest bardzo dobrym podłożem maściowym ze względu na trwałość.
Wazelina jest podłożem lipofilowym, węglowodorowym złożonym z mieszaniny węglowodorów nasyconych, w dużej części o łańcuchach rozgałęzionych, z niewielką domieszką węglowodorów cyklicznych. Ze względu na obecność węglowodorów nienasyconych wazelina ulega powolnemu utlenianiu, dlatego monografia farmakopealna dopuszcza dodatek przeciwutleniaczy takich jak: tokoferol, butylohydroksyanizol, butylohydroksytoluen.
Wazelina naturalna uzyskiwana jest z pozostałości po destylacji ropy naftowej, z której otrzymywana jest benzyna, nafta i oleje mineralne. Wazelina otrzymywana jest po usunięciu substancji woskowych i wymieszaniu z innymi, niskimi frakcjami ropy naftowej, po czym jej oczyszczanie następuje przez uwodornienie pod zwiększonym ciśnieniem lub w wyniku działania kwasem siarkowym.
W zależności od stopnia oczyszczenia uzyskiwana jest wazelina biała (Vaselinum album) lub wazelina żółta (Vaselinum flavum). W recepturze najczęściej wykorzystuje się wazelinę białą, natomiast wazelinę żółtą stosuje się do maści zabarwionych z takimi substancjami jak ichtamol, prodermina, cygnolina, balsam peruwiański.
Do przyrządzania leków recepturowych może być też stosowana wazelina sztuczna. Otrzymywana jest w wyniku zmieszania stopionej parafiny stałej i ciekłej w odpowiednich proporcjach, zwykle 4:6, uzyskiwanych także z ropy naftowej. Wazelina sztuczna ma podobne właściwości jak wazelina biała i odpowiada wymaganiom farmakopealnym dla Vaselinum album. Wazelina jest jednym z najczęściej stosowanych podłoży maściowych zarówno pojedynczo, jak i w podłożach złożonych takich jak maść cholesterolowa, wazelina hydrofilowa, euceryna i lekobaza.
Wazelina jest bardzo dobrym podłożem maściowym ze względu na trwałość, gdyż nie ulega zmianom pod wpływem wilgoci lub światła oraz ze względu na brak interakcji z substancjami leczniczymi. Jednak wazelina charakteryzuje się bardzo małą zdolnością chłonięcia wody, dlatego nie można wprowadzić do maści z wazeliną większej ilości wody lub roztworów wodnych. Liczba wodna wazeliny wynosi 7-10, czyli do 100 g podłoża można wemulgować jedynie od 7 do 10 gramów wody w temperaturze 200C.
Możliwość związania wody przez wazelinę można zwiększyć dodając emulgatory takie jak: lanolina, cholesterol, alkohol cetylowy, polisorbaty. Najczęściej do wazeliny wprowadza się substancje lecznicze w postaci stałej, tworząc maści zawiesiny, np. maść z kwasem salicylowym. Wazelina jest podłożem powodującym efekt okluzyjny, czyli po aplikacji na skórę zapobiega parowaniu wody. Ten efekt sprawia, że warstwa rogowa naskórka jest silnie nawilżona, co zazwyczaj powinno zwiększać przenikanie substancji leczniczych do skóry. Jednak pomimo tego wchłanianie wielu substancji czynnych z wazeliny nie jest duże, ponieważ substancje hydrofilowe nie ulegają w niej rozpuszczeniu, a to jest warunkiem ich dyfuzji do powierzchni skóry, natomiast substancje lipofilowe wykazują duże powinowactwo do wazeliny, a mniejsze do struktur naskórka.
Wazelina jest używana do sporządzania maści o działaniu powierzchniowym i maści ochronnych. Pewnymi niedogodnościami stosowania maści z wazeliną jest uczucie tłustości, brudzenie odzieży i trudna zmywalność. Niekiedy wazelina może wywierać działanie drażniące lub uczulające na skórę, lecz to zdarza się rzadko.
Smalec (Adeps suillus) jest to podłoże lipofilowe, glicerydowe, stanowiące mieszaninę triglicerydów kwasów tłuszczowych nasyconych (np. stearynowego, palmitynowego) i nienasyconych (oleinowego, linolowego). Smalec to tłuszcz otrzymywany z tkanek tłuszczowych otaczających jelita zdrowych świń Sus scrofa Linne, varietas domesticus Gray (Suidae), który został wytopiony na łaźni wodnej i przecedzony na gorąco.
Smalec wykazuje duże powinowactwo do lipidów skóry, dzięki czemu łatwo ulega wchłanianiu i sprzyja penetracji substancji leczniczych. Smalec jest najlepiej tolerowanym podłożem maściowym, ponieważ ma największe powinowactwo do tłuszczu ludzkiego. Zaaplikowany na skórę zwiększa stopień nawodnienia warstwy rogowej naskórka, wskutek hamowania parowania wody. Smalec ma małą liczbę wodną 7-16, dlatego polecany jest do maści bezwodnych. Stosowany jest w maściach zawierających siarkę, jodek potasowy, dziegieć sosnowy, tlenek cynkowy, kwas borny, a także w maściach glikokortykosteroidowych (z prednizolonem, hydrokortyzonem), zwłaszcza, gdy inne podłoża są nietolerowane. Smalec nie jest trwałym podłożem, szybko ulega jełczeniu, powinien być przechowywany w lodówce.
Wazelina hydrofilowa (Vaselinum hydrophylicum) jest podłożem absorpcyjnym bezwodnym. Skład wazeliny hydrofilowej: cholesterol, alkohol stearylowy, wosk biały, wazelina biała.
Wazelina hydrofilowa posiada wiele cech wazeliny białej, ale ze względu na obecność w jej składzie trzech emulgatorów ma bardzo dużą zdolność wiązania wody. Jej liczba wodna wynosi minimum 250. Wazelina hydrofilowa jest wykorzystywana do przygotowania maści zarówno bezwodnych, jak i uwodnionych. Może być stosowana jako podłoże bezwodne do maści epidermalnych, zwłaszcza na zmiany skórne sączące. Dzięki zawartości emulgatorów może trwale związać znaczne ilości wody, a dodatkowo obecność wosku powoduje twardszą konsystencję maści. Wazelina hydrofilowa jest bardzo dobrze tolerowana i zalecana dla maści z kwasem borowym, chloramfenikolem, hydrokortyzonem, prednizolonem, metronidazolem, taniną, chlorowodorkiem tetrakainy, mocznikiem, witaminą A czy tlenkiem cynku.
Wazelina hydrofilowa jest podłożem dla maści farmakopealnych: Camphorae unguentum, Zinci oxidi unguentum.
Euceryna do niedawna była mieszaniną eucerytu (emulgatora wyizolowanego z lanoliny) z wazeliną białą. Z czasem dokonywano różnych modyfikacji składu euceryny, zależnych od producenta. Wśród omawianych podłoży euceryna posiada najwyższą liczbę wodną wynoszącą 300, natomiast w praktyce liczba ta może wynosić dużo więcej (400, 500).
Euceryna jest podłożem absorpcyjnym, które trwale może związać dwukrotnie większą od własnej masy ilość wody, dając emulsję w/o. Euceryna jest stosowana do sporządzania maści i kremów jako podłoże obojętne, łatwo wchłaniające się przez skórę. Uwodniona euceryna w stosunku 1:1 jest trwałym podłożem maściowym wykazującym działanie chłodzące na skórę.
W celu wyeliminowania rozbieżności w składzie euceryny, a w związku z tym ewentualnych niezgodności z substancjami leczniczymi w monografii farmakopealnej FP XI są umieszczone dwie maści: Maść eucerynowa I i Maść eucerynowa II.
Maść eucerynowa I (Unguentum eucerini I, [Syn.]: Lanae alcoholum unguentum, Maść z alkoholami z lanoliny) ma następujący skład: alkohol cetostearylowy 0,5 cz., alkohole z lanoliny 6 cz., wazelina biała 93,5 cz. Wazelinę białą można częściowo, czyli do 12 cz. zastąpić parafiną ciekłą.
Maść eucerynowa II (Unguentum eucerini II, Syn.: Cholesteroli et cetyli unguentum, Maść cholesterolowo- cetylowa)
Skład Maści eucerynowej II: alkohol cetylowy 3 cz., cholesterol 2 cz., wazelina biała 95 cz.
Często stosowana w praktyce recepturowej Euceryna Apteczna jest zgodna z Unguentum eucerini I, posiada bardzo dobre właściwości reologiczne (rozsmarowywalność, szybkie odbudowywanie struktury wewnętrznej) i liczbę wodną do 500.
Maść cholesterolowa (Cholesteroli unguentum) to podłoże maściowe bezwodne absorpcyjne, emulgujące wodę, o składzie: cholesterol, wazelina biała, parafina stała, parafina ciekła.
Maść może być stosowana pojedynczo lub jako składnik maści uwodnionych w proporcji 1:1. Po aplikacji na skórę podłoże jest bardzo dobrze tolerowane, nie powoduje wystąpienia nadwrażliwości. Maść cholesterolowa charakteryzuje się bardzo dużym stopniem wchłaniania wody, tworząc emulsje w/o. Podłoże to jest polecane również w przypadkach nietolerancji innych podłoży maściowych, po długotrwałym leczeniu maściami sterydowymi, w przypadkach termicznych lub chemicznych uszkodzeń skóry. Maść cholesterolowa ze względu na obojętność składników nie wchodzi w interakcje z substancjami leczniczymi, jest dobrym podłożem dla witamin, antybiotyków i glikokortykosteroidów.
Lekobaza jest podłożem amfifilowym, to znaczy zawiera w składzie emulgatory o/w i w/o oraz około 38-40% wody. W związku z tym można uzyskać na bazie lekobazy kremy o charakterze emulsji typu o/w lub w/o. Podłoże posiada bardzo dużą zdolność emulgowania wody i jest polecane do sporządzania maści wielofazowych. Lekobazę można stosować na zmiany wysiękowe w postaci emulsji o/w oraz na przewlekłe stany zapalne w postaci emulsji w/o.
Podłoże dobrze się wchłania i równie dobrze zmywa wodą. Lekobaza wykazuje korzystne dla skóry pH 5,5. Podłoże polecane jest do sporządzania maści z kwasem salicylowym, tlenkiem cynku, hydrokortyzonem, witaminą A, mocznikiem, cignoliną.
Jednak lekobaza wykazuje niezgodności z niektórymi substancjami leczniczymi, np. z siarczanem cynku, chlorowodorkiem tetrakainy i lignokainy, powodując złamanie emulsji i rozrzedzenie podłoża.
Należy też wziąć pod uwagę, że podczas przyrządzania maści z lekobazą w unguatorze przy zbyt szybkich obrotach może nastąpić znaczne zwiększenie objętości maści.
Obecne na polskim rynku podłoża maściowe wykorzystujące w swojej nazwie zwrot baza lub lekobaza często różnią się od siebie składem ilościowym i jakościowym oraz obecnością konserwantów.
- Skład Lekobazy: wazelina biała, olej parafinowy, monostearynian glicerolu, alkohol cetostearylowy, Tween 40, Miglyol 812, glikol propylenowy, aerosil, kwas sorbowy, woda.
- Skład Lekobazy: glicerolu monostearynian, makrogolo-20-glicerolu monostearynian, triglicerydy nasyconych kwasów tłuszczowych o średniej długości łańcucha, alkohol cetylowy, wazelina biała, glikol propylenowy, woda. Taki produkt jest wytwarzany według niemieckiej monografii DAC (Cremor basalis) – krem bazowy.
Hascobaza jest amfifilowym podłożem emulsyjnym analogicznym do lekobazy. Hascobaza zawiera emulgatory typu o/w i w/o oraz ok. 38 % wody, tworząc zależnie od ilości i rodzaju substancji leczniczych oraz roztworów wodnych, emulsje typu o/w (zawierającej 70% lub więcej wody) lub w/o (zawierającej do 30% wody).
SkładHascobazy toparafina ciekła, wazelina biała, monostearynian glicerolu SE, alkohol cetostearylowy, polisorbat 40, triglicerydy nasyconych kwasów tłuszczowych o średniej długości łańcucha, glikol propylenowy, krzemionka koloidalna bezwodna, kwas sorbinowy i woda.
Hascobaza ma właściwości nawilżające, stosowana jest w maściach do leczenia wysiękowych zmian dermatologicznych – typu o/w lub stanów zapalnych – typu w/o.
Lekobaza lux jest podłożem hydrofobowym o charakterze lipofilowym zawierającym 65% wody. To podłoże trudno zmywalne. W porównaniu do lekobazy ma lepsze właściwości nawilżające, ze względu na większą zawartość wody i obecność glicerolu. Lekobaza lux jest wytwarzana według niemieckiej monografii DAC (Cremor basalis hydrophobicus).
Skład Lekobazy Lux to triglicerolu izostearynian, izopropylu palmitynian, hydrofobowy żel bazowy, potasu sorbinian, kwas cytrynowy bezwodny, magnezu siarczan siedmiowodny, glicerol 85%, woda.
Lekobaza lux dobrze natłuszcza powierzchnię skóry, co zapewnia ochronę przed wysychaniem, ale także ułatwia wnikanie substancji leczniczych. Ze względu na 65% obecność wody w swoim składzie nadaje efekt chłodzenia, a także polecana jest do stosowania w odwodnieniu skóry spowodowanym stanem zapalnym. Zawarty w podłożu palmitynian izopropylu posiada właściwości nawilżające i pobudzające wzrost zdrowych komórek naskórka. Lekobaza lux jest zalecana do sporządzania kremów o charakterze emulsji w/o, zwłaszcza ze względu na obecność izostearynianu triglicerolu (emulgator w/o), ale na tej bazie można też uzyskać krem o/w. Do podłoża daje się wemulgować 20-30% wody, przy czym proces przebiega powoli, ale wiązanie wody jest trwałe. Lekobaza lux posiada wartość pH zbliżoną do fizjologicznego odczynu skóry 3,5 – 5,0.
Pentravan jest podłożem określanym jako krem o budowie liposomalnej, o mechanizmie transdermalnego wchłaniania. Skład Pentravanu to mirystynian izopropylu, Lipoil (główny składnik – lecytyna), butylohydroksytoluen, symetykon, mocznik, potasu sorbinian, stearynian polioksyetylenu 40, kwas edetynowy, alkohol cetylowy, alkohol stearylowy, kwas stearynowy, glicerolu monostearynian, kwas sorbinowy, kwas benzoesowy, karbomer, kwas solny 37%.
W tym podłożu liposomy utworzone na bazie lecytyny ułatwiają wnikanie substancji leczniczej w głąb naskórka. Po aplikacji kremu na skórę liposomy wnikają do warstwy rogowej skóry przez kanały wewnątrzkomórkowe stratum corneum do głębiej położonej tkanki naskórka i dalej do dobrze unaczynionej warstwy skóry właściwej. Lipidy skoncentrowane w strukturze pozakomórkowej naskórka tworzą drogę przenikania dla substancji leczniczej. Pentravan jest podłożem zalecanym do maści z lekami miejscowo znieczulającymi i przeciwświądowymi oraz z witaminami.
Nie jest polecane przygotowanie maści na bazie Pentravanu w unguatorze przy zastosowaniu wysokich obrotów, ze względu na możliwość uszkodzenia delikatnej struktury liposomów. Najlepiej wytwarzanie maści rozpocząć w moździerzu, po czym na koniec można zhomogenizować ją w unguatorze na niskich obrotach maksymalne 2. Podłoże ma wartość pH 4,0-5,5, a zawartość wody to 62%.
dr n. farm. Regina Kasperek-Nowakiewicz
Specjalista Farmacji Aptecznej
Katedra i Zakład Farmacji Stosowanej
Uniwersytetu Medycznego w Lublinie
email: regina.kasperek@umlub.pl
Piśmiennictwo:
[1] Farmakopea Polska XI. Prezes Urzędu Rejestracji Produktów Leczniczych, Wyrobów Medycznych i Produktów Biobójczych PTF, Warszawa 2017.
[2] Sznitowska M. (red.). Farmacja stosowana technologia postaci leku. Wydawnictwo Lekarskie PZWL, Warszawa 2017.
[3] Jachowicz R. (red.) Receptura apteczna. Wydawnictwo Lekarskie PZWL, Warszawa 2015.
[4] http://www.receptura-apteczna.pl/pentravan-nowe-podloze-transdermalne
