Opakowania leków recepturowych i aptecznych

Opakowanie ma zapewnić stabilność substancji leczniczej i zabezpieczyć ją przed rozkładem w wyniku procesów utleniania czy hydrolizy. Opakowanie zewnętrzne leku pełni funkcję ochronną dla opakowania bezpośredniego, ułatwia transport i przechowywanie leku, ale może też zawierać dodatkowe elementy jak dozownik czy aplikator. Według monografii farmakopealnej pojemnik przeznaczony do celów farmaceutycznych jest wyrobem, który zawiera produkt i może być z nim w bezpośrednim kontakcie, a zamknięcie jest częścią pojemnika, przy czym określona jest definicja pojemnika jednodawkowego jako zawierającego ilość preparatu przeznaczoną tylko do jednokrotnego, całkowitego lub częściowego zużycia oraz pojemnika wielodawkowego jako zawierającego ilość preparatu stanowiącą dwie lub więcej dawek.

Właściwie dobrane opakowanie ma zapewnić odpowiednią jakość leku, jego trwałość i bezpieczeństwo stosowania. Opakowania farmaceutyczne i materiały przeznaczone do opakowań leków powinny spełniać wymagania zawarte w farmakopeach i w normach Międzynarodowej Organizacji Normalizacyjnej (ISO). Wymagania normy ISO realizowane są przy uwzględnieniu zasady Dobrej Praktyki Wytwarzania, dotyczącej produkcji i kontroli produktów leczniczych. Stosowanie zasad Dobrej Praktyki Wytwarzania opakowań farmaceutycznych zapewnia, że materiały te spełniają wymagania branży farmaceutycznej. W farmakopei (FP XI) podane są wymagania stawiane opakowaniom oraz materiałom do ich wytwarzania, takim jak szkło czy tworzywa sztuczne.

Materiały opakowań do leków

Szkło

Zaletami opakowania szklanego są różnorodność kształtu i rozmiarów, przezroczystość, ale także możliwość użycia szkła barwionego dla ochrony przed światłem, absolutna szczelność dla par i gazów, możliwość wyjaławiania termicznego i łatwość umycia. Do wad należy zaliczyć możliwość przedostania się kruchych cząstek szkła do postaci leku, uwalnianie alkaliów do płynnej zawartości opakowania z niektórych gatunków szkła, duża masa (są ciężkie), łatwość stłuczenia oraz konieczność używania dodatkowego zamknięcia z tworzyw sztucznych lub gumy. Jako opakowania szklane stosuje się głównie butelki do płynów, słoiki do preparatów stałych i półstałych oraz fiolki i ampułki do płynów i proszków stosowanych pozajelitowo.

Szkło jest materiałem pozyskiwanym przez stapianie krzemianów (piasku kwarcowego) z węglanem sodu i wapnia, a w wyniku tego procesu do sieci krystalicznej krzemionki są inkorporowane atomy sodu, wapnia oraz potasu i magnezu. Szkło do celów farmaceutycznych może mieć różne właściwości fizykochemiczne, różną odporność termiczną i hydrolityczną. Ważną cechą jest trwałość hydrolityczna, która określa odporność materiału na uwalnianie do wody rozpuszczalnych substancji mineralnych z wewnętrznej powierzchni pojemnika szklanego. Rozpuszczalne składniki szkła o charakterze zasadowym mogą uwalniać się, zwłaszcza w warunkach wysokiej temperatury podczas wyjaławiania w autoklawie i reagować ze składnikami leków pozajelitowych. W celu uniknięcia takich reakcji należy stosować szkło najwyższej jakości typu I lub II.

W monografii farmakopealnej FP XI wyróżnione są trzy typy szkła. Typ szkła I to szkło obojętne, borokrzemianowe, z dodatkami tlenku boru, zasadowego tlenku glinu lub tlenków metali ziem alkalicznych. Charakteryzuje się ono wysoką odpornością hydrolityczną, nadaje się dla większości preparatów, a szczególnie dla preparatów do podania pozajelitowego. Typ szkła II to szkło sodowo-wapniowo-krzemianowe o modyfikowanej powierzchni zawierające dodatki tlenku sodu i tlenku wapnia, o wysokiej odporności hydrolitycznej, są odpowiednie dla większości obojętnych i kwasowych roztworów wodnych, w tym także do podania pozajelitowego. Typ szkła III to także szkło sodowo-wapniowo-krzemianowe z dodatkiem tlenku sodu i tlenku wapnia, ale o umiarkowanej odporności hydrolitycznej. Przeznaczone jest do preparatów niewodnych do podania pozajelitowego, do proszków do podania pozajelitowego (z wyjątkiem proszków liofilizowanych) oraz do preparatów nieprzeznaczonych do podania pozajelitowego.

Tworzywa sztuczne

Zaletą opakowań z tworzyw sztucznych (plastikowych) jest to, że są lekkie, nietłukące, łatwe do formowania pojemników o różnym kształcie, elastyczne, giętkie, przezroczyste, ale także łatwe jest ich barwienie, wykazują słabe przewodnictwo cieplne i elektryczne. Wadą jest to, że nie są obojętne chemicznie w takim stopniu jak na przykład szkło typu I, mogą adsorbować na powierzchni niektóre substancje lecznicze i pomocnicze, są wrażliwe na działanie podwyższonej temperatury, w większym stopniu niż szkło są przepuszczalne dla gazów i pary wodnej, ponadto dodatki wprowadzane do tworzyw sztucznych mogą migrować do produktu leczniczego.

Opakowania z tworzyw sztucznych, zwłaszcza do wielokrotnego użycia mogą ulegać procesowi starzenia na skutek długotrwałego przechowywania, przetwarzania i użytkowania. Dochodzi wówczas do reakcji degradacji i depolimeryzacji, co objawia się wzrostem kruchości i twardości tworzywa oraz obecnością mikropęknięć. Jako opakowania z tworzyw sztucznych są produkowane butelki i słoiki do leków płynnych i stałych, blistry, saszetki, pojemniki na maści, tuby, pojemniki ciśnieniowe czy worki do leków pozajelitowych.

Tworzywa sztuczne (polimeryczne) są to związki wielkocząsteczkowe otrzymywane na drodze polimeryzacji lub polikondensacji związków małocząsteczkowych, czyli monomerów. W FP XI zawarte są monografie tworzyw sztucznych takich jak: plastyfikowany poli(chlorek winylu), nieplastyfikowany poli(chlorek winylu), poliolefiny, polietylen, polipropylen, poli(etylen-octan winylu), poli(tereftalan etylenu) oraz olej silikonowy i elastomer silikonowy. Przy specyfikacji każdego tworzywa podane są dopuszczone dodatki i ich maksymalne stężenia. Dodatki do polimerów stosowane są w celu zoptymalizowania ich właściwości chemicznych, fizycznych i mechanicznych.

Substancjami modyfikującymi właściwości polimeru mogą być przeciwutleniacze, stabilizatory, plastyfikatory, środki poślizgowe, substancje barwiące i modyfikatory odporności mechanicznej. Do oceny jakości i bezpieczeństwa stosowania tworzyw sztucznych FP XI zaleca przeprowadzanie badań kwasowości lub zasadowości, obecności substancji redukujących, oznaczenia związków ekstrahowalnych. Ważną cechą tworzyw sztucznych jak opakowań dla leków jest przepuszczalność dla pary wodnej i gazów. Przepuszczalność pary wodnej i gazów charakteryzuje się jako ilość pary wodnej/gazów (w gramach), jaka dyfunduje przez powierzchnię 1 m² badanej folii w czasie 24 godzin, przy ustalonej wilgotności i temperaturze, z uwzględnieniem wartości ciśnienia.

Pod względem właściwości fizykochemicznych tworzywa sztuczne można podzielić na elastomery i plastomery. Elastomery, w przeciwieństwie do plastomerów, w temperaturze pokojowej mogą ulegać dużym odkształceniom elastycznym. Plastomery dzieli się na termoplastyczne (termoplasty) i termoutwardzalne (duroplasty). Jako opakowania do leków wykorzystywane są głównie termoplasty. Duroplasty służą jako materiał do powlekania warstwy wewnętrznej opakowań albo w produkcji nakrętek. Termoplasty w podwyższonej temperaturze przechodzą w stan plastyczny, co jest zjawiskiem odwracalnym. W przeciwieństwie do nich uformowane duroplasty nie dają się ponownie uformować. Przykładami termoplastów są: polietylen, polipropylen, polistyren, poli(chlorek winylu), poliwęglany.

Właściwości wybranych polimerów stosowanych jako materiały na pojemniki

Polietylen PE. Zaliczany do grupy poliolefin. Odporny jest na działanie kwasów, zasad, rozpuszczalników organicznych oraz na działanie niskich temperatur do -60⁰C. Wykazuje małą przepuszczalność dla pary wodnej, dużą elastyczność i posiada dobre właściwości elektroizolacyjne. Jednak opakowania z PE stanowią niewielką barierę dla przenikania gazów. W zależności od właściwości wyróżnia się elastyczny polietylen wysokociśnieniowy o niskiej gęstości LDPE i bardziej sztywny HDPE polietylen niskociśnieniowy o wysokiej gęstości HDPE.

LDPE polietylen wysokociśnieniowy stosowany jest głównie jako opakowanie leków doustnych, ale także jeśli nie zawiera dodatków, to może być opakowaniem preparatów parenteralnych i do oczu. Jest to polimer elastyczny, ma małą twardość i wytrzymałość mechaniczną. Odporny na działanie zmiennej temperatury, ale w temp. powyżej 50⁰C ulega rozpuszczaniu w kontakcie z węglowodorami aromatycznymi.

HDPE polietylen niskociśnieniowy w porównaniu z LDPE wykazuje mniejszą przepuszczalność gazów i pary wodnej, ale za to większą twardość i odporność na czynniki mechaniczne, poza tym, można go wyjaławiać w autoklawie w temp. 110⁰C. Ma zastosowanie w produkcji butelek, nakrętek, tłoków do strzykawek, przewodów do przesyłania gazów, zaworów, części endoprotez.

Polipropylen PP. Zaliczany do poliolefin jest tworzywem lekkim, bezbarwnym, ale twardym. PP wykazuje dobrą barierę dla pary wodnej, ale jest przepuszczalny dla gazów. Jest stabilny termicznie i może być wyjaławiany w autoklawie. Jednak w niskich temp. 0-5⁰C staje się kruchy. Stosowany do produkcji opakowań leków doustnych, do oczu, pozajelitowych, do wytwarzania cylindrów i tłoków do strzykawek.

Poli(chlorek winylu), PCW, PVC. Jest nierozpuszczalny w wodzie, alkoholu oraz rozpuszczalnikach aromatycznych. Wykazuje dużą odporność na działanie substancji chemicznych i umiarkowaną przepuszczalność dla gazów i par. Monografia farmakopealna wyróżnia plastyfikowany i nieplastyfikowany PVC.

Nieplastyfikowany twardy PVC wykorzystywany jest głównie do produkcji opakowań leków w postaci blistrów, opakowań do czopków, pojemników na roztwory wodne nieprzeznaczone do podania pozajelitowego i pojemników na stałe doustne postacie leku.

Plastyfikowany miękki PVC stosowany w produkcji asortymentu medycznego takiego jak: worki na wodne roztwory do infuzji, cewniki, zgłębniki i przewody.

Poli(tereftalan etylenu) PET. To tworzywo przezroczyste, wykazuje bardzo małą przepuszczalność dla par i gazów, dużą odporność na działanie czynników chemicznych i dużą odporność mechaniczną. Wykorzystywany głównie jako opakowania do leków w formie butelek i słoiczków dla płynnych preparatów podawanych doustnie, a także do płynów parenteralnych.

Poli(etylen-octan winylu) EVA. Jest przezroczysty, elastyczny oraz przepuszczalny dla par i gazów. Stosowany do produkcji folii powlekających oraz opakowań do leków, w tym także na mieszaniny do żywienia pozajelitowego zawierające emulsje.

Polistyren PS. To tworzywo lekkie, twarde, przezroczyste, przepuszczalne dla gazów i pary wodnej. Charakteryzuje się małą wytrzymałością mechaniczną i cieplną. Pod wpływem działania światła słonecznego żółknie i staje się kruchy, dlatego wymagany jest dodatek substancji absorbujących promienie UV. Wykorzystywany do produkcji tub i słoiczków do maści bezwodnych lub kremów lipofilowych.

Poli(chlorek winylidenu) PVdC. Charakteryzuje się małą przepuszczalnością gazów i pary wodnej, dużą przezroczystością i elastycznością oraz odpornością na ścieranie i zarysowania. Jednak ze względu na wysoką cenę nie jest stosowany jako samodzielny materiał opakowaniowy. Wykorzystywany do powlekania i formowania blistrów twardych.

Poliwęglany PC. Mają ograniczone zastosowanie ze względu na to, że są drogie. Wykorzystywane do produkcji butelek o dużej przezroczystości, wytrzymałości mechanicznej. Charakteryzują się odpornością na wysokie temperatury i działanie związków chemicznych oraz niewielką przepuszczalnością pary wodnej, dlatego mogą być wielokrotnie wyjaławiane w autoklawie.

Elastomery (kauczuk naturalny i syntetyczny, silikony) to tworzywa, które można rozciągać i ściskać, gdyż łatwo zmieniają swój kształt, ale po odjęciu przyłożonej siły wracają do poprzednich wymiarów. Przez zastosowanie różnych dodatków jak wypełniacze, substancje sieciujące, barwniki, przeciwutleniacze, plastyfikatory można regulować właściwości elastomerów. Stosowane są głównie jako surowce do produkcji zamknięć do opakowań, takich jak korki do fiolek, butelek na płyny infuzyjne, elementów w ampułkostrzykawkach i inhalatorach, tłoków w strzykawkach. Naturalny kauczuk charakteryzuje sie dużą przepuszczalnością, a także stwarza ryzyko wystąpienia reakcji alergicznej na lateks. Elastomery syntetyczne charakteryzują się średnią lub małą przepuszczalnością i nie powodują alergii. W monografii farmakopealnej znajduje się elastomer silikonowy jako materiał stosowany w zamknięciach opakowań i na przewody.

Opakowania metalowe i porcelanowe

Opakowania do leków mogą być też metalowe jak aluminium (Alu) i stal. Pojemników metalowych nie stosuje się dla leków podawanych pozajelitowo. Z aluminium wytwarzane są tuby, pojemniki ciśnieniowe, blistry, nakrętki do butelek i kapsle. Aluminium charakteryzuje się największą barierowością dla powietrza i pary wodnej. Folie aluminiowe otrzymuje się w wyniku walcowania stopu aluminium, a tuby aluminiowe uzyskuje się metodą wytłaczania. Ze stali wykonuje się niektóre ciśnieniowe pojemniki aerozolowe. Ze względu na możliwość korozji pod wpływem związków chemicznych opakowania powleka się od wewnątrz warstwami ochronnymi lub lakierami.

Kolejnym materiałem stosowanym do opakowań leków jest porcelana. Jest to materiał ceramiczny charakteryzujący się dużą odpornością chemiczną i termiczną oraz nieprzepuszczalnością dla pary wodnej i gazów, jednak łatwo się tłucze. Zazwyczaj pokrywana jest warstwą szkliwa ceramicznego w celu uzyskania gładkich powierzchni oraz zwiększenia wytrzymałości i odporności chemicznej. Porcelana stosowana jest w naczyniach aptecznych takich jak moździerze, parowniczki, pojemniki na maści oraz pojemniki do przechowywania preparatów.

Opakowania postaci leków recepturowych

Opakowaniem bezpośrednim dla płynnych postaci leków takich jak roztwory, mieszanki, krople są butelki wykonane ze szkła lub tworzywa sztucznego. Butelki apteczne szklane niesterylne z dołączonymi nakrętkami wykonane są często ze szkła typu III klasy hydrolitycznej. Najczęściej występują o pojemnościach 100, 125, 150, 200, 250, 500 ml, a mniejsze do kropli o pojemności 10, 15, 25, 30, 50 ml. Butelki mogą być pakowane w dodatkowe opakowania kartonowe z możliwością naniesienia krótkich informacji dla pacjenta. Butelki są produkowane i pakowane razem z nakrętką w warunkach czystych i kontrolowanych w warunkach klasy czystości C. Butelki jałowe (butelki sterylne), ale też niesterylne mogą być wykonane z tworzywa oranżowego PET z nakrętką z HPDE. Dostępne są w następujących pojemnościach: 40, 60, 100, 125, 150, 200, 250, 300 i 500 ml z nakrętką, z nakrętką i miarką lub nakrętką i dozownikiem strzykawkowym.

Do pakowania maści (kremy, żele, pasty) stosowane są pojemniki niejałowe (zwykłe) i jałowe wykonane z białego tworzywa sztucznego, nieprzezroczyste, złożone z wieczka i denka. Pojemności pudełek zwykłych są określane w ml/g i są to na przykład: 25 ml/20g, 40 ml/30g, 60 ml/50g, 125 ml/100g, 185 ml/150g, 310 ml/250 g. Pudełka jałowe są dostępne także w powyższych wielkościach, oprócz największego opakowania 250 g. Jeśli maści są wykonywane w unguatorze, czyli mikserze aptecznym, to wtedy opakowaniem jest już pojemnik – tuba, w którym była wykonywana maść. Podczas przygotowania maści pojemniki – tuby są integralną częścią unguatora i umożliwiają przygotowanie leku bezpośrednio w pojemniku. Po otrzymaniu maści pojemniki są zaopatrywane w zakrętkę. Posiadają one ruchome dno pozwalające na odpowiednie dozowanie leku przez pacjenta i gwarantują prawidłowe przechowywanie leku. Najczęściej stosowane wielkości pojemników – tub do unguatora to: 15/28 ml, 20/33 ml, 30/42 ml, 50/70 ml, 100/140 ml, 200/280 ml, 300/390 ml, 500/600 ml, 1000/1250 ml. Występują także pojemniki – tuby jałowe do mikserów recepturowych, które zostały wyjałowione tlenkiem etylenu. Pojemniki – tuby jałowe dostępne są najczęściej o pojemnościach: 15/28 ml, 20/33 ml, 30/42 ml, 50/70 ml, 100/140 ml, 200/280 ml, 300/390 ml, 500/600 ml. Do jałowych pojemników – tub powinny być stosowane jałowe mieszadła jednorazowe o odpowiednich rozmiarach.

Emulsje, zawiesiny, pudry płynne, mazidła, kapsułki pakuje się do pojemników z szerokim wlewem, jeśli zachodzi taka potrzeba, to są też sterylne. Wykonane są często z HDPE. W ofertach zwykle podawane są wymiary średnicy otworu i wysokość pojemnika. Powszechnie stosowane pojemności to 100 ml, 200 ml i 250 ml. Jałowe pojemniki zamykane z szerokim wlewem posiadają wieczko ze zrywką tzw. zamknięcie gwarancyjne, wykonane z tworzywa sztucznego (np. białego polietylenu).

Proszki dzielone fasowane są ręcznie do kapsułek skrobiowych o sześciu rozmiarach od najmniejszego 1 do największego 6. Są to powszechnie stosowane kapsułki, ale wadą ich jest kruchość i mięknięcie pod wpływem wilgoci. Proszki dzielone są dozowane też do kapsułek żelatynowych twardych za pomocą kapsułkarki ręcznej i ewentualnie pozycjonera. Rozmiar kapsułek należy dostosować do posiadanych zestawów płyt kapsułkarki. Występuje osiem rozmiarów kapsułek żelatynowych oznaczonych jako 000 (największe), 00, 0, 1, 2, 3, 4, 5 (najmniejsze). Najczęściej stosowane rozmiary to 00, 0, 3. W zależności od ilości kapsułek należy wybrać odpowiedniej wielkości pojemnik z tworzywa sztucznego do ich zapakowania. Kapsułki żelatynowe twarde uważane są za lepsze opakowanie dla proszków w porównaniu z kapsułkami skrobiowymi, ze względu na szybkość rozfasowania, mniejszą przepuszczalność dla pary wodnej i gazów, możliwość umieszczania proszków higroskopijnych lub zawierających składniki lotne, są bardziej odporne na zgniatanie i nie kruszą się. Poza tym stanowią lepsze zabezpieczenie przed przykrym smakiem substancji leczniczych, a także są mniej podatne na skażenia mikrobiologiczne. Przy doborze rozmiaru kapsułek należy wziąć pod uwagę zakresy mas i objętości, które wynikają z możliwości ubicia masy proszkowej w kapsułkach. Niektórzy autorzy podają pojemności kapsułek na przykładzie ilości laktozy i glukozy mieszczącej się w kapsułkach żelatynowych, bądź też ilości proszków ciężkich i lekkich mieszczących się w kapsułkach żelatynowych i skrobiowych. Gotowe kapsułki skrobiowe i żelatynowe można zapakować też do torebek recepturowych papierowych koloru białego do użytku wewnętrznego. Do pakowania proszków niedzielonych stosuje się także torebki recepturowe koloru pomarańczowego do użytku zewnętrznego, a rzadziej białego, jeśli są przeznaczone do użytku wewnętrznego, ale można je także wydawać w pojemnikach z tworzywa sztucznego zaopatrzonych w odpowiednia etykietę.W recepturze aptecznej opakowaniem bezpośrednim proszków dzielonych w zastępstwie kapsułek żelatynowych lub skrobiowych mogą być saszetki. Są to małe płaskie, hermetycznie zamknięte torebki, wykonane z papieru, folii z tworzywa sztucznego lub folii aluminiowej.

Czopki i globulki wykonywane są już przeważnie w unguatorze, gdyż metoda ręczna nie jest zalecana przez monografię farmakopealną. W związku z tym, do wykonywania czopków i globulek niezbędne są pojemniki – tuby, takie jak stosowane w maściach, ale te pojemniki nie stanowią opakowania bezpośredniego wytworzonego leku. Opakowaniem bezpośrednim są foremki do czopków i globulek. Formy do czopków są zaliczane do opakowań tłoczonych i stanowią odmianę blistrów. Wykonane są z nieplastyfikowanego poli(chlorku winylu). W celu otrzymania form do czopków o średniej barierowości dla wilgoci stosuje się folie wielowarstwowe jak PVC/PE, a dla uzyskania wysokiej bariery dla pary wodnej – folie Alu/PE lub PVC/PVdC/PE. Do zapakowania czopków należy dobrać odpowiedniej wielkości foremki pamiętając, aby przy obliczaniu ilości podłoża uwzględnić współczynniki wyparcia substancji leczniczych i faktyczną pojemność formy dla konkretnego podłoża czopkowego. Czopki dla dzieci powinny mieć masę 1 g, dla dorosłych 2 g, a globulki dopochwowe 3 g. Foremki posiadają 12 otworów na jednym listku. Napełnione masą czopkową foremki, po zestaleniu masy, powinny być zapakowane w torebki papierowe lub w pudełka na foremki z pomarańczowym nadrukiem „Zewnętrznie”. Jeśli potrzeba wykonać czopki lub globulki z antybiotykiem, to należy zastosować foremki jałowe do czopków i globulek. Są one sterylne, jednorazowe, wykonane z tworzywa sztucznego, zapewniają odpowiednią jakość leku, trwałość i bezpieczeństwo stosowania. Dostępne rozmiary to: foremki jałowe do czopków 1g x 6 szt., foremki jałowe do czopków 2g x 6 szt., foremki jałowe do czopków/globulek 3g x 6 szt.

Do pakowania leków ocznych jak krople czy maści do oczu przygotowanych w warunkach aseptycznych w aptece stosuje się jałowe butelki z tworzywa sztucznego, ze szkła i jałowe pojemniki na maści. Butelki jałowe z LDPE na leki oczne są zwykle dostępne w pojemnościach 10 ml i 30 ml białe lub transparentne z nakrętką i pierścieniem gwarancyjnym z HDPE oraz zakraplaczem sterylnym do nakręcania na butelkę. Butelki jałowe szklane z zakraplaczem, dostępne są często w pojemnościach: 10 ml, 20 ml i 50 ml. Opakowaniem jednostkowym do kropli ocznych są jałowe minimsy o pojemności 1ml z polietylenu PE półprzezroczystego, idealne dla kropli bez konserwantów. Zwykle występują w zgrzewie po 5 lub 10 sztuk.

Jałowe opakowania do maści ocznych to sterylne pojemniki pojemności 5 g (3,5 ml) i 10 g (8,5 ml) z aplikatorem. Wykonane są z tworzywa sztucznego, zwykle z nieprzezroczystego polietylenu. Jeśli są to sterylne tubostrzykawki pojemności 5 g , to składają się z tuby, tłoka i aplikatora.

Zamknięcia opakowań do leków

Zamknięcia opakowań leków mogą mieć postać zatyczek, korków, nakrętek, wieczek. Wykonane są z aluminium, elastomerów, czy innych tworzyw sztucznych jak PE i PP. Nakrętki mogą być zaopatrzone w pierścień gwarancyjny. Jedną z najważniejszych cech pojemnika jest szczelność zamknięcia. W FP XI zostały określone pojęcia zamknięcia pojemników:

Pojemnik dobrze zamknięty – w normalnych warunkach używania, przechowywania i transportu zabezpiecza produkt leczniczy przed zewnętrznymi zanieczyszczeniami oraz przed utratą zawartości.

Pojemnik hermetycznie zamknięty – w normalnych warunkach używania, przechowywania i transportu jest nieprzepuszczalny dla substancji stałych, cieczy i gazów. Jeżeli pojemnik jest przeznaczony do więcej niż 1 otwarcia, musi być tak zaprojektowany, aby pozostał hermetyczny po powtórnym zamknięciu.

Pojemnik trwale zamknięty – jest zamknięty przez stopienie materiału pojemnika. Są też pojemniki, które mają zamknięcia o specjalnych cechach ułatwiających ochronę przed niewłaściwym użyciem leku, jego zafałszowaniem lub rozróżnienie leku używanego od nieotwieranego.

Pojemnik z zabezpieczeniem gwarancyjnym – jest zamkniętym pojemnikiem wyposażonym w mechanizm ujawniający w sposób nieodwracalny, czy pojemnik był otwierany.

Pojemnik z zabezpieczeniem przed dziećmi – wyposażony w zamknięcie, które zapobiega otwarciu przez dzieci.

Oznakowanie opakowania leku recepturowego

Lek recepturowy wykonany w aptece po umieszczeniu w odpowiednim opakowaniu musi być zaopatrzony w etykietę apteczną, na której powinny być napisane adres i nazwa apteki, imię i nazwisko osoby, dla której lek jest przeznaczony, skład leku, sposób użycia leku, imię i nazwisko osoby wystawiającej receptę (lekarza), czytelny podpis osoby sporządzającej lek, data sporządzenia leku, warunki przechowywania i okres przydatności do użycia. Jeśli jest to lek do oczu, należy umieścić etykietę z emblematem oka, dla leków przeznaczonych do użytku zewnętrznego i zawierających substancje należące do wykazu A należy dodać etykietę „Trucizna”, dla leków termolabilnych etykietę „Przechowywać w chłodnym miejscu”, dla mieszanek, zawiesin, emulsji etykietę „Zmieszać przed użyciem”. Etykiety apteczne leków recepturowych do stosowania wewnętrznego są białe, a do zewnętrznego pomarańczowe z dodatkowymi napisami.

Opakowanie a trwałość leku

Warunki przechowywania powinny być zachowane zgodnie z zaleceniami farmakopealnymi: w zamrażarce (poniżej -15⁰C), w lodówce (od 2⁰C do 8⁰C), zimne lub chłodne miejsce (od 8⁰C do 15⁰C), temperatura pokojowa (od 15⁰C do 25⁰C). W przypadku wydania leku gotowego we własnym opakowaniu apteki, etykieta na opakowaniu leku musi zawierać takie dane jak adres apteki oraz jej nazwę, nazwę produktu leczniczego i jego postać farmaceutyczną (jeśli to konieczne ze względu na rodzaj produktu leczniczego – stężenie lub zawartość substancji czynnych w dawce), ilość produktu, numer serii, termin ważności, nazwę wytwórcy.

Jeśli lek jest wrażliwy na działanie temperatury to należy go zapakować w torebki na leki termolabilne, które służą do wydawania pacjentom leków z lodówki. Dostępne rozmiary: 130 x 225 mm, 160 x 270 mm, 210 x 310 mm. Mogą być używane też wkłady żelowe chłodzące, które dołącza się do wydawanego leku. Wkłady te charakteryzują się wysoką absorpcją ciepła dzięki zastosowaniu immobilizowanego żelu chłodzącego.

Opakowanie ma za zadanie zapewnić trwałość produktu leczniczego. Trwałość leku to stabilność substancji leczniczej i postaci leku. Stabilność jest odpornością na niekorzystne procesy zachodzące podczas jego produkcji oraz przechowywania w określonych warunkach i czasie, a także transportu oraz dystrybucji. Stabilność określa dopuszczalny okres przechowywania leku, czyli czas, w ciągu którego aktywność farmakologiczna leku nie obniża się poniżej określonej wartości (10%), a produkty rozpadu nie są toksyczne. W przypadku leków gotowych producent, na podstawie dokładnych badań stabilności substancji leczniczej, postaci leku bez opakowania i w opakowaniu bezpośrednim, określa trwałość preparatu i warunki jego przechowywania. Trwałość leków recepturowych zależy od składu postaci leku, obecności lub braku środków konserwujących i wody. O rzeczywistej trwałości preparatu będzie także decydować częstotliwość i sposób stosowania leku przez pacjenta.

Opakowania surowców recepturowych

Właściwie przechowywane i oznakowane powinny być też substancje stosowane do sporządzania leków recepturowych i aptecznych. Substancje te mogą być przechowywane w opakowaniach fabrycznych producenta, z wyjątkiem surowców pakowanych do torebek papierowych lub foliowych, których po otwarciu nie można szczelnie zamknąć. Takie surowce należy umieścić w nowym zamykanym opakowaniu, które zabezpieczy przed wpływem niekorzystnych czynników zewnętrznych. Na nowym opakowaniu powinny być podane: nazwa surowca farmaceutycznego, nazwa producenta, numer serii, termin ważności i symbol narażenia. Szczególnie należy zwrócić uwagę na substancje wrażliwe na działanie wilgoci, światła i odpowiednio je zabezpieczyć. Do substancji recepturowych szczególnie wrażliwych na działanie wilgoci zalicza się m.in.: azotan sodu, bromek amonu, bromek sodu, bromek wapnia, chlorek wapnia, jodek sodu, a do leków wrażliwych na działanie światła należą: benzokaina, chloramfenikol, erytromycyna, fiolet krystaliczny, hydrokortyzon, kwas salicylowy, mleczan etakrydyny, nystatyna, prednizolon, siarczan neomycyny, sulfonamidy.

Odpowiednie opakowanie i zabezpieczenie surowców do leków recepturowych zapewni odpowiednią jakość i trwałość gotowej postaci leku. Prawidłowo dobrane opakowanie leku recepturowego i przestrzeganie wymagań warunków przechowywania zabezpieczą przed niekorzystnymi zmianami fizycznymi i chemicznymi leku, co z kolei zapewni efektywność działania leczniczego u pacjenta.

dr n. farm. Regina Kasperek-Nowakiewicz

Specjalista Farmacji Aptecznej

Katedra i Zakład Farmacji Stosowanej

Uniwersytetu Medycznego w Lublinie

email: regina.kasperek@umlub.pl

Literatura

[1] Farmakopea Polska XI. Urząd Rejestracji Produktów Leczniczych, Wyrobów Medycznych i Produktów Biobójczych PTF, Warszawa 2017.

[2] Jachowicz R. (red.). Receptura apteczna. Wydawnictwo Lekarskie PZWL, Warszawa 2015.

[3] Jachowicz R. (red.). Farmacja praktyczna. Wydawnictwo Lekarskie PZWL, Warszawa 2016.

[4] Sznitowska M. (red.). Farmacja stosowana technologia postaci leku. Wydawnictwo Lekarskie PZWL, Warszawa 2017.

[5] https://nowoczesna-apteka.pl/e-sklep/opakowania-i-etykiety

[6] http://apteka.eprus.pl/dzial/opakowania-farmaceutyczne