Depresja sezonowa – jak sobie poradzić? – Archiwum Aptekarza Polskiego

Powstaje w następstwie niedoboru światła, dlatego w jej leczeniu istotną rolę odgrywa fototerapia. Obecnie leczenie światłem stosują liczne ośrodki sanatoryjne i ośrodki SPA. Fototerapia może być także stosowana samodzielnie w domu. Lampy antydepresyjne emitują światło o natężeniu od 2500 do 10000 luksów, które jest zbliżone parametrami do światła słonecznego. Terapia światłem może się również odbywać z wykorzystaniem naturalnych promieni słonecznych.

U pacjentów zmagających się z zaburzeniami depresyjnymi dużą rolę odgrywa również dieta bogata w produkty zawierające tryptofan. Tryptofan należy do aminokwasów egzogennych i jest produktem wyjściowym do syntezy serotoniny i melatoniny. W terapii depresji zimowej stosowane są również preparaty zawierające w swoim składzie dziurawiec, które charakteryzują się niewielką ilością działań niepożądanych, ale wchodzą w liczne interakcje z lekami i powinny być stosowane wyłącznie w monoterapii.

Depresja zimowa – objawy, przyczyny

Pochmurne dni, długie zimowe wieczory i noce mogą być przyczyną zaburzeń nastroju. Wpływ zmieniających się pór roku na nastrój człowieka można odnaleźć już w zapiskach pochodzących ze starożytności, ale dopiero na początku lat osiemdziesiątych XX wieku nastąpiło zainteresowanie tym zagadnieniem. W 1984 roku Frederic Cook F udowodnił związek sezonowego braku światła słonecznego z zaburzeniami nastroju, a Norman Rosenhtal opisał po raz pierwszy w literaturze zespół sezonowych zaburzeń afektywnych (ang. seasonal affective disorder – SAD).

Cechami wyróżniającymi sezonowe zaburzenia afektywne jest ich cykliczność, pojawienie się i nasilenie objawów w określonym czasie w roku i ich ustępowanie w innych porach. W naszym obszarze geograficznym depresja zimowa pojawia się zazwyczaj na przełomie listopada i grudnia z różną intensywnością i trwa do końca marca. Charakteryzuje się brakiem zdolności do odczuwania radości i przyjemności, wzmożoną potrzebą snu, ciągłym zmęczeniem, często dopada nas uczucie smutku i spada nasza samoocena. Występuje także zwiększony apetyt, szczególnie na pokarmy bogate w węglowodany pojawiający się głównie wieczorem, co jest przyczyną przyrostu masy ciała. Występowanie i natężenie choroby zmienia się wraz z szerokością geograficzną. Rozpowszechniona jest wśród osób żyjących na północnych szerokościach geograficznych, daleko od równika. W Polsce choruje 2-5%, w Finlandii – 9-10%, a na Alasce powyżej 10%. Pierwszy epizod choroby najczęściej ujawnia się pomiędzy 30-40 rokiem życia, dwukrotnie częściej u kobiet niż u mężczyzn. Depresja sezonowa rzadziej występuje u dzieci, co objawia się trudnością z porannym wstawaniem z łóżka, problemami w nauce, zasypianiem na lekcjach oraz zmniejszoną sprawnością fizyczną.

Przyczyny występowania zaburzeń sezonowych nie są do końca wyjaśnione i koncentrują się wokół kilku hipotez. Jedną z nich jest niedostateczna ilość światła słonecznego docierającego do siatkówki oka, zmniejszona wrażliwość siatkówki oka na światło oraz zwiększona synteza melatoniny. Melatonina potocznie nazywana „hormonem ciemności” jest produkowana przez szyszynkę, jej stężenie we krwi wzrasta w nocy i zwykle maleje około godziny 6:00 rano. Melatonina pełni w naszym organizmie rolę „swoistego dawcy czasu”, przekazuje informację o porze dnia oraz o spodziewanej porze roku. Dobowy rytm biosyntezy melatoniny jest skorelowany z długością dnia i nocy i znajduje się pod kontrolą zegara biologicznego. Niedobór światła słonecznego w okresie zimowym może zakłócać naturalny rytm snu i czuwania. Zaburzenia działania zegara biologicznego powodują nieprawidłowe wydzielanie melatoniny, co jest przyczyną nadmiernej senności i zmęczenia.

Fototerapia w leczeniu depresji zimowej

Depresja zimowa powstaje w następstwie niedoboru światła, dlatego w jej leczeniu istotną rolę odgrywa fototerapia, w której efekt terapeutyczny związany jest z ekspozycją na jasne światło. Wykorzystanie światła w celach leczniczych znane było już w starożytności. Starożytni lekarze zalecali pacjentom zwracać oczy w kierunku słońca. Obecnie fototerapia jest bardzo popularna w Stanach Zjednoczonych, Kanadzie, Europie Zachodniej oraz w Skandynawii. Również coraz większe grono zwolenników zyskuje w Polsce. Leczenie światłem stosują liczne ośrodki sanatoryjne i ośrodki SPA.

Fototerapia może być także stosowana samodzielnie w domu. Na rynku są dostępne lampy skonstruowane do celów leczniczych, ważne aby urządzenie miało atest wyrobu medycznego. Zabieg jest bezpieczny, ponieważ w lampach montuje się filtry, które całkowicie eliminują zakres promieniowania ultrafioletowego i nie ma ryzyka poparzeń. Lampy antydepresyjne emitują światło o natężeniu od 2500 do 10000 luksów, które jest zbliżone parametrami do światła słonecznego. Najlepsze efekty uzyskuje się kiedy naświetlanie jest stosowane wcześnie rano (pomiędzy godz. 6.00 a 8.00), gdyż reguluje ilość dobowego wydzielania melatoniny. Skuteczność fototerapii oceniana jest na 60-80%.

Warunkiem skutecznego przeciwdepresyjnego działania światła jest jego natężenie oraz czas ekspozycji. Optymalny czas terapii wynosi co najmniej 4 tygodnie. Większość autorów uważa, za skuteczne leczenie światłem o natężeniu 2500 luksów przez 2 godziny na dobę lub 10000 luksów przez pół godziny. W trakcie leczenia pacjent powinien mieć otwarte oczy, być skierowany twarzą w kierunku lampy i znajdować się w zalecanej przez producenta od niej odległości. Dla porównania sztuczne oświetlenie używane w pomieszczeniach ma natężenie około 500 luksów (zwykła żarówka daje światło o natężeniu około 200 luksów).

Terapia światłem może się również odbywać z wykorzystaniem naturalnych promieni słonecznych, dlatego zalecane są długie spacery w zimowe południa, szczególnie w dni słoneczne, gdyż natężenie oświetlenia osiąga wartość od 10000 do 100000 luksów. Wykazano, że godzinny spacer w zimowy słoneczny dzień jest porównywalnie skuteczny jak dwie godziny fototerapii.

Terapia światłem może mieć charakter leczenia podstawowego lub wspomagającego terapię farmakologiczną. Fototerapia jest metodą bezpieczną i dobrze tolerowaną. Można ją stosować u kobiet w ciąży oraz podczas karmienia piersią. Działania niepożądane są rzadkie, należą do nich bóle i zawroty głowy, podrażnienia gałki ocznej, bezsenność, nudności, pobudzenie psychoruchowe. W przypadku wystąpienia suchości gałek ocznych należy w czasie fototerapii stosować krople nawilżające do oczu.

W trakcie terapii nie powinno się zażywać równocześnie preparatów uwrażliwiających na światło m.in. tetracyklin, sulfonamidów, fluorochinolonów, ketoprofenu, neuroleptyków z grupy pochodnych fenotiazyny oraz preparatów ziołowych zawierających dziurawiec. Nie należy stosować fototerapii przy stanach gorączkowych podczas infekcji, w zapaleniu spojówek, u pacjentów z zwyrodnieniem plamki żółtej, jaskrą oraz chorych na padaczkę.

Niewielki koszt terapii, łatwy sposób stosowania i względne bezpieczeństwo spowodowały, że fototerapia znalazła zastosowanie w leczeniu innych schorzeń np. w depresji niesezonowej, zaburzeniach snu oraz bulimii.

Rola tryptofanu w depresji zimowej

U pacjentów zmagających się z zaburzeniami depresyjnymi dużą rolę odgrywa dieta bogata w produkty zawierające tryptofan. Tryptofan to jeden z egzogennych aminokwasów, których organizm sam nie potrafi wytworzyć. Najwięcej tego składnika znajduje się w pestkach dyni, ziarnach soi, sezamu i słonecznika, rybach tj. dorsz, tuńczyk, w białku jaja, serach żółtych, mleku oraz warzywach strączkowych, szpinaku i bananach. Pochodzący z pokarmów tryptofan nie w pełni przekłada się na rzeczywisty jego stan w mózgu. Przyczyną może być zwiększająca się wraz z wiekiem ilość enzymów rozkładających go w organizmie, a także przewlekłe choroby zapalne oraz infekcje HIV. Tryptofan jest produktem wyjściowym do syntezy serotoniny i melatoniny. Serotonina to ważny neuroprzekaźnik w ośrodkowym układzie nerwowym często nazywany „hormonem szczęścia”. Jego niedobór w diecie może skutkować wahaniami nastroju, bezsennością, stanami lękowymi, przygnębieniem, agresywnością, zwiększoną wrażliwością na ból i skłonnością do przejadania się. Serotonina odpowiada bowiem za regulowanie apetytu – hamuje go po spożyciu węglowodanów, a podwyższa po spożyciu białek. Decyduje też o potrzebach seksualnych oraz zachowaniach impulsywnych.

Suplementy diety zawierające tryptofan dostępne w aptece przeznaczone są dla osób dorosłych, które mają problemy z zasypianiem, długotrwałymi stanami napięcia nerwowego, narażonych na stres, odczuwających spadki energii i trudności w mobilizacji, a także dla mężczyzn w celu poprawy jakości życia seksualnego. Często są to preparaty złożone z dodatkiem wyciągów roślinnych z melisy, chmielu, z dodatkiem różeńca górskiego, z witaminami z grupy B wpływających korzystnie na funkcjonowanie układu nerwowego. Suplementy zawierające tryptofan mogą być również korzystne w zespole napięcia przedmiesiączkowego i przy migrenie.

Preparaty lecznicze dostępne bez recepty

Dziurawiec zwyczajny (Hypericum perforatum) zwany również zielem świętojańskim jest jedną z najpopularniejszych roślin leczniczych o bardzo szerokim zastosowaniu. Właściwości lecznicze w dużej mierze zależą od sposobu przetworzenia rośliny. Wyciągi wodne, czyli napary stosowane są w zaburzeniach żołądkowo-jelitowych. Wyciągi alkoholowe i ekstrakty z dziurawca wykorzystywane są w leczeniu umiarkowanych i łagodnych stanów depresyjnych. Obecnie uważa się, że głównym składnikiem odpowiedzialnym za działanie przeciwdepresyjne wyciągu z dziurawca jest hyperforyna, w mniejszym stopniu hyperycyna – związki te nie rozpuszczają się w wodzie. Mechanizm działania przeciwdepresyjnego związany jest z hamowaniem wychwytu zwrotnego serotoniny, noradrenaliny i dopaminy. Efekt terapeutyczny jest dopiero po 2-3 tygodniach stosowania. Podobny mechanizm mają syntetyczne leki przeciwdepresyjne.

Preparaty dziurawca są dobrze tolerowane, wykazują niewielką ilość działań niepożądanych. Do najczęściej występujących zalicza się: bóle i zawroty głowy, zaburzenia żołądkowo-jelitowe, suchość w ustach, bezsenność i reakcje alergiczne. Częstość występowania działań niepożądanych po stosowaniu preparatów dziurawca w leczeniu depresji szacuje się na około 3% chorych, podczas gdy w przypadku syntetycznych leków przeciwdepresyjnych występują one aż u 20%. Preparaty z dziurawca wykazują działania fotouczulające, dlatego podczas ich stosowania należy unikać słońca. Przeciwwskazane są u kobiet w ciąży oraz podczas karmienia piersią.

Ze względu na ryzyko wystąpienia interakcji z innymi lekami dziurawiec powinien być stosowany w monoterapii. Dziurawiec jest silnym induktorem enzymów wątrobowych kompleksu P-450 (CYP3A4, CYP2C9, CYP2C19), co oznacza, że inne leki (50% obecnie znanych leków jest metabolizowanych przez CYP3A4) przyjmowane razem z dziurawcem mogą podlegać szybszemu metabolizmowi i osiągać mniejsze stężenie we krwi, a zatem działać krócej i słabiej.

Jednoczesne stosowanie dziurawca może zmniejszyć stężenie i przez to osłabić efekt kliniczny wielu leków np. blokerów kanałów wapniowych (amlodypina, lacydypina, werapamil), statyn (simwastatyna), sartanów (losartan), opoidów, glikokortykosteroidów, warfaryny, indynawiru, cyklofosfamidu, cyklosporyny, sildenafilu oraz doustnych leków antykoncepcyjnych. Efekt indukujący aktywność enzymów może się utrzymywać nawet dwa tygodnie po zakończeniu terapii preparatami zawierającymi dziurawiec. Ponadto jednoczesne stosowanie dziurawca z syntetycznymi lekami przeciwdepresyjnymi (np. sertralina, paroksetyna, escitalopram, trazodon, amitryptylina, wenlafaksyna, moklobemid) może wywołać zespół serotoninowy, charakteryzujący się niepokojem, pobudzeniem, bezsennością, obfitymi potami, hipertermią, wzmożonym napięciem mięśni, przyspieszoną pracą serca. Nieleczony zespół serotoninowy może prowadzić do śpiączki, a nawet do śmierci.

Preparaty zawierające w swoim składzie dziurawiec są dostępne jako leki OTC i często stosowane są przez pacjentów, którzy uważają iż lek pochodzenia roślinnego jest bezpieczny. Obecnie na rynku jest duża ilość suplementów diety zawierających dziurawiec, gdzie producent nie ma obowiązku prowadzenia badań dotyczących interakcji i dlatego ciężar informowania pacjenta o możliwości wystąpienia interakcji z innymi lekami spoczywa na farmaceucie.

Depresja zimowa jest częstym i złożonym problemem. Farmaceuta powinien namawiać pacjentów do leczenia depresji. Bardzo ważne jest odróżnienie depresji od stanu przygnębienia (chandry). Zmiana trybu życia, aktywność fizyczna, więcej światła, dieta bogata w tryptofan, preparaty z dziurawca odgrywają istotną rolę w powrocie do zdrowia ale nie powinny zastąpić wizyty u specjalisty.

dr n. farm. Agata Woldan-Tambor

Zakład Farmakodynamiki

Uniwersytet Medyczny w Łodzi

mgr farm. Anna Chromiak

Apteka Herby w Kielcach

Piśmiennictwo:

Bereza B.: Depresja sezonowa – wybrane aspekty diagnostyczne i terapeutyczne. Pediatr. Med. Rodz. 2009, 5(2), 113-119
Święcicki Ł.: Depresja zimowa – epidemiologia, etiopatogeneza, objawy i metody leczenia. Psychiatria w praktyce ogólnolekarskiej. 2007, 1(7), 15-21.
Nussbaumer B, Kaminski-Hartenthaler A, Forneris CA, Morgan LC, Sonis JH, Lux LJ, Winkler D, Van Noord MG, Hofmann J, Gartlehner G. Light therapy for preventing seasonal affective disorder. 2015 Cochrane Database Syst. Rev. 8;(11) doi: 10.1002/14651858.CD011269
Jośko-Ochojska J., Oleszko A.: Wykorzystanie fototerapii w praktyce klinicznej. Hig. Epidemiol. 2013, 94(4), 718-721
Paprocka-Borowicz M., Trafalska A., Borowicz B.: Wpływ fototerapii na ograniczenie objawów depresji u pacjentów rehabilitowanych z powodu zaburzeń narządu ruchu. Piel. Zdr. Publ. 2015, 5(2), 121-130.
Pudlo M., Pudlo R., Mrukwa-Kominek E., Święcicki Ł., Girczys-Połedniok K.: Miejsce fototerapii w leczeniu sezonowych zaburzeń depresyjnych. Okulistyka po dyplomie 2013, 3 (2), 23-28
Enderle-Ogrocka H., Olaszewska- Glanowska K., Folwarczna J.: Wyciąg z dziurawca w leczeniu depresji – mechanizmy działania przeciwdepresyjnego. Farm. Przegl Nauk 2010, 4, 17-22.
Wolny D., Nowakowska-Wolna A., Chodurek E., Dzierżewicz Z.: Interakcje dziurawca zwyczajnego (Hypericum perforatum). Przeg. Nauk 2009, 2, 19-23.
Zawilska J.B.: Melatonina – hormon o działaniu pro nasennym. Bromat. Chem. Toksykol. 2008, 3. 224-228.