Codex Alimentarius.

Kodeksy, standardy, wytyczne – nie zawsze lubimy gdy nas otaczają. Obligują do przestrzegania wielu zasad na prawie każdym etapie naszego życia. Z drugiej zaś strony, codzienna egzystencja byłaby niezwykle trudna i skomplikowana, gdyby ich nie było, np. kodeks drogowy czy kodeks pracy odnoszą się do ważnych elementów naszego funkcjonowania i systematyzują nasze poczynania. W gąszczu wielu podobnych dokumentów jest jeszcze jeden – Kodeks Żywnościowy (Codex Alimentarius), o którego istnieniu i celu stworzenia każdy odpowiedzialny i światły konsument powinien wiedzieć.

Integracja i umiędzynarodowienie to procesy wyznaczające tor sprawom, które dzieją się na rynku. Ten stan wpływa także na handel, przemysł oraz stosunki ekonomiczne i społeczne na całym świecie. Przestrzeganie standardów światowych jest więc przesłanką do usystematyzowania wymiany towarowej na szeroką skalę. Jeśli chodzi o żywność, w międzynarodowym prawodawstwie, zasady mówiące o handlu i obrocie artykułami przeznaczonymi do celów spożywczych, wyznaczane są w porozumieniach Światowej Organizacji Handlu (World Trade Organization – WTO) – w tzw. standardach międzynarodowych – w ustaleniach SPS (Sanitary and Phytosanitary Measures) i TBT (Technical Barriers to Trade). Z punktu widzenia zaś jakości zdrowotnej żywności na arenie światowej najistotniejszą rolę odgrywa działająca pod auspicjami Organizacji ds. Żywności i Rolnictwa (Food and Agricultural Organization – FAO), jak i Światowej Organizacji Zdrowia (World Health Organization – WHO) powołana w 1962 roku – Komisja Kodeksu Żywnościowego. Warto nadmienić również, że porozumienie SPS w przypadku żywności obliguje do stosowania dokumentów stworzonych w ramach Komisji Kodeksu Żywnościowego FAO/WHO. Porozumienie TBT natomiast nakłada konieczność równego traktowania artykułów krajowych i importowanych oraz akcentuje, iż normy stworzone przez dane państwo powinny być tożsame z normami międzynarodowych organizacji, co w przypadku żywności oznacza zgodność ze standardami Kodeksu.

Komisja Kodeksu Żywnościowego powołana została w celu wprowadzenia jednolitych standardów żywności o zasięgu globalnym (blisko 99% populacji świata posiada swoich przedstawicieli w tej Organizacji). Obecnie członkami Komisji jest 186 państw i Unia Europejska (Zgodnie z Decyzją Rady Unii Europejskiej Nr 2003/822/EC z dnia 17 listopada 2003 roku). W jej pracach uczestniczyć mogą obok członków również państwa zainteresowane normami żywnościowymi, na zasadach określonych dla obserwatorów. W podobnej roli mogą występować także międzynarodowe organizacje, zarówno rządowe jak i pozarządowe. Mają one prawo zgłaszać uwagi na każdym etapie tworzenia norm, z wyjątkiem ustaleń końcowych, w których przywilej głosowania mają tylko członkowie komisji. W ramach Komisji działa Komitet Zarządzający Wykonawczy (Executive Committee). Ponadto w jej składzie odnajdziemy Komitety Ogólne (General Subject Committees) w skład których wchodzą m.in. Komitety: Higieny Żywności, Etykietowania, Zasad Ogólnych, Dodatków do Żywności i Zanieczyszczeń, Pozostałości Pestycydów, Metod Pobierania Próbek czy Metod Badań. Dodatkowo powołane są Komitety Branżowe (Commodity Committees) zajmujące się konkretnymi grupami towarów np. tłuszczami, rybami, olejami, białkami roślinnymi, ziołami i przyprawami kulinarnymi, cukrami. Na rzecz danych regionów – Europa, Azja, Afryka, Bliski Wschód, Ameryka Łacińska i Karaiby, północna Ameryka i południowo–zachodni Pacyfik, działają także Regionalne Komitety Koordynacyjne (Regional Coordinating Committees). Zaś aktualnymi tematami będącymi przedmiotem dyskusji na forum zajmują się powołane w ramach Komisji Grupy Zadaniowe (Task Forces). Ponadto Komisja ma do dyspozycji grupy ekspertów FAO/WHO w wybranych dziedzinach (JECFA, JEMRA, JMPR, JEMNU). Dodatkowo każde z państw członkowskich posiada punkt kontaktowy odpowiedzialny za koordynację i współpracę z Komisją.

W naszym kraju zajmuje się tym Inspekcja Jakości Handlowej Artykułów Rolno – Spożywczych (IJHARS). Punkt ten odpowiedzialny jest również za prowadzenie wszelkich prac na szczeblu krajowym oraz współpracę z instytucjami krajowymi w zakresie działania i prac kodeksowych. Do najważniejszych zadań Komisji Kodeksu Żywnościowego należy zaliczyć głównie ochronę zdrowia konsumenta wraz z zapewnieniem dobrej praktyki na każdym z etapów produkcji i dystrybucji żywności. Zajmuje się ona również koordynacją prac, które podejmowane są na szczeblu międzynarodowym przez organizacje w dziedzinie standardów żywnościowych. Ponadto, odpowiedzialna jest za inicjowanie i kierowanie przygotowaniem standardów żywnościowych. Po akceptacji wytycznych przez kraje członkowskie Komisja zajmuje się publikowaniem (jako standardy regionalne lub światowe) tych informacji w Kodeksie Żywnościowym. Komisja Kodeksu Żywnościowego jako całość prowadzi więc przede wszystkim prace, których głównym założeniem jest ustanowienie Światowego Kodeksu Żywnościowego. Codex Alimentarius stanowi zatem zbiór międzynarodowych przyjętych norm żywieniowych, zasad, reguł, praktyk, zaleceń i wytycznych stosowanych m.in. przez służby, urzędy w zakresie procedur kontroli żywności oraz całego przemysłu rolno – spożywczego. Kodeks ten jest więc źródłem globalnych kanonów chroniących interesy konsumentów poprzez zapewnienie reguł bezpieczeństwa dla produktów żywnościowych goszczących na ich stołach. Motywuje do tego, by jedzenie wprowadzane na rynek lokalny, czy też wysyłane na eksport było bezpieczne i wysokiej jakości. Należy pamiętać, że to także wartościowe źródło aktualnych informacji o osiągnięciach naukowych w dziedzinie bezpieczeństwa i jakości żywności.

Standardy określone w Kodeksie nie są obowiązkowe, mają wyłącznie charakter zaleceń, wskazań i dobrych praktyk w dziedzinie produkcji wysokiej jakości bezpiecznej żywności, przeznaczonej na światowy rynek. Wszystkie normy kodeksu są ogólnodostępne na stronie internetowej Komisji Kodeksu Żywnościowego. Oficjalnymi językami w jakich można zapoznawać się z dokumentami kodeksowymi są język angielski, francuski, hiszpański, arabski i chiński. Komisja nie sprawuje kontroli nad wdrażaniem wyznaczonych zasad do prawodawstwa krajowego państw członkowskich. Jednakże normy ustanowione przez Codex Alimentaius mają duże znaczenie i są traktowane jako uzgodniony głos światowej nauki i stąd też, dostrzegając korzyści dla konsumentów, handlu, produkcji i przetwórstwa żywności – stanowią częstokroć punkt wyjścia dla wielu rządów do tworzenia legislacji krajowych.

Proces opracowywania, zatwierdzania, publikowania zasad i standardów Kodeksu to długa, mozolona, wieloetapowa praca ogromu ludzi na poziomie międzynarodowym. Obejmuje ona zwykle 8 stopni. Opracowywanie standardu startuje w momencie zaistnienia potrzeby jego stworzenia, czyli w chwili, kiedy rząd któregoś z państw lub sama Komisja Kodeksu Żywnościowego wyraża zdanie, że powinny być opracowane zasady postępowania w sprawie jakiegoś problemu żywnościowego. Gdy zapada już taka decyzja, zwykle Komitet Wykonawczy (Executive Committee) opracowuje wstępny projekt standardu, który jest bardzo szeroko konsultowany. Kolejno trafia on do rozpatrzenia do rządów państw członkowskich. Po tych wszystkich etapach (mogących trwać nawet kilka lat), końcowa wersja stworzonego dokumentu staje się standardem Kodeksu, który dołączany jest do Codex Alimentarius – Światowego Kodeksu Żywienia.

Kraje, które wyrażają zainteresowanie akceptacją standardów mogą w pełni zaaprobować daną zasadę, co w praktyce oznacza gwarancję zainteresowanego państwa, iż produkt o którym mowa w standardzie odpowiada każdemu z określonych w dokumencie wymagań i może być on dopuszczony do obrotu. Kolejną formą jest docelowa akceptacja standardu, polegająca na tym, iż zainteresowany kraj deklaruje zamiar akceptacji standardu po upływie określonego czasu i nie będzie zabraniał dystrybucji na swoim terytorium asortymentu spełniającego wymagania tegoż właśnie standardu. Akceptacja z określonymi odchyleniami oznacza natomiast to, że kraj zainteresowany akceptuje zasadę z wyłączeniem ściśle określonych i przedstawionych Komisji odchyleń. Jeśli zaś kraj członkowski jest zdania, że nie jest w stanie przyjąć żadnego z trzech zaprezentowanych powyżej sposobów akceptacji, musi wykazać, jakie różnice w obecnych wymaganiach występują w odniesieniu do standardu i jeśli jest to możliwe powinien wskazać przyczyny tych niejasności.

Kodeks Żywnościowy obejmuje standardy o charakterze ogólnym i inne zapisy o nieco bardziej szczegółowym przekazie. Część podstawowa, składa się z trzech rozdziałów dotyczących: znakowania żywności i deklaracji, pozostałości pestycydów i zanieczyszczeń oraz dodatków do żywności. Kolejna składowa Kodeksu zawiera normy żywnościowe dla produktów, pogrupowane ze względu na rodzaj surowca wyjściowego. Ostatnią część stanowią normy regionalne dla krajów Afryki i Europy. W Kodeksie Żywnościowym znajdują się więc tysiące zapisów obejmujących ogólne i szczegółowe standardy, stosowane do żywności, w sensie całościowym, jak również do pojedynczych produktów. Aby przybliżyć ogrom danych znajdujących się w tytułowym dziele nadmienić można, że określono w nim m.in. więcej niż tysiąc maksymalnych poziomów zawartości substancji dodatkowych, czy około 3,5 tysiąca maksymalnych poziomów pozostałości pestycydów w żywności. Standardy znajdujące się w Kodeksie cechują się ściśle określonym układem i treścią. Treść zawiera zakres, opis standardu, skład, parametry jakościowe, dozwolone substancje dodatkowe i dopuszczalne zanieczyszczenia, wymagania higieniczne, sposób znakowania, jak również opis pobierania próbek i metody ich analizy.

Zapoznając się z opiniami na temat wartości samego Kodeksu, skali jego stosowania, a przede wszystkim z jego odbiorem społecznym, spojrzeć należy zarówno na zdanie jego zwolenników, jak i przeciwników. W niektórych mediach Kodeks Żywnościowy często szeroko propagowany jest jako „chorobowy indeks”, „niedorzeczny spis wytycznych” czy „standardy, których głównymi celami jest handel i zysk dokonywany kosztem ludzkiego zdrowia”. Przeciwnicy ostrzegają, że WTO rozstrzygając spory handlowe na arenie międzynarodowej korzysta właśnie z Kodeksu Żywnościowego, co jednoznacznie jest przyczyną zmuszania państw do konieczności implementacji jego postanowień. Dodatkowo podnoszone są głosy na temat wielkich wpływów głównie koncernów farmaceutycznych, biotechnologicznych i chemicznych na prace Komisji. Mówi się też o tym, że przynajmniej połowa osób będących członkami Komisji to ludzie reprezentujący interesy wspomnianych koncernów, dbający o systematyczny wzrost sprzedaży leków, co może być związane z pogorszeniem stanu zdrowia mieszkańców Ziemi. Krytycy Kodeksu Żywnościowego są także zdania, że duże firmy produkcyjne chcą przejąć kontrolę nad rynkiem, a ich plan działania związany jest z sukcesywnym, systematycznym obniżaniem jakości żywności poprzez ustanawianie norm regulujących stosowanie dodatków do żywności czy akceptację na poddawanie jej zabiegom, które obniżą jej wartość odżywczą. W tym miejscu należy nadmienić, że jedną z najczęściej poruszanych kwestii jest praca Komisji związana z witaminami, suplementami diety i oświadczeniami żywieniowymi i zdrowotnymi. Według przeciwników Kodeks zawiera bardzo dużo zapisów, które ograniczają informowanie o walorach zdrowotnych, przypisanych produktom spożywczym.

Jako, że jest to temat bliski farmaceutom, należy się nad nim pochylić. Analizując więc dane na powyższy temat zawarte w Kodeksie (CAC / GL 55 – 2005 – Guidelines for Vitamin and Mineral Food Supplements), dowiadujemy się, iż dotyczą one wyłącznie suplementów diety, sprzedawanych jako środki spożywcze i jako takie oferowane konsumentom (nie mają zastosowania do żywności specjalnego przeznaczenia dietetycznego jak żywność dla niemowląt czy żywność bezglutenowa). W Kodeksie zawarto informacje o składzie suplementów, bezpieczeństwie, czystości i biodostępności źródeł witamin i minerałów w nich zawartych. I tutaj należy sprostować, że wytyczne nie określają górnych limitów dla witamin i minerałów w suplementach. Kryteria te definiują natomiast, że maksymalna ilość powinna być ustalona w oparciu o naukową ocenę ryzyka z uwzględnieniem różnego stopnia wrażliwości poszczególnych grup konsumentów. Dementując także głosy przeciwników należy w tym miejscu wspomnieć, iż w Kodeksie nie ma wymagania na temat sprzedaży suplementów diety wyłącznie na recepty.

Jeśli chodzi o oświadczenia żywieniowe i zdrowotne (m.in. CAC/GL 23 – 1997 – Guidelines for Use of Nutrition and Health Claims; CAC/GL 2 – 1985 – Guidelines on Nutrition Labelling) przeciwnicy standardów wypowiadają się na temat ograniczeń kodeksowych związanych z informowaniem konsumentów o walorach zrównoważonej diety, jej skuteczności w walce z chorobami czy wartościach zdrowotnych „zwykłej żywności”. Cóż, i tutaj mamy też paradoks, powołując się na stwierdzenie „zwykła żywność”, bez jej zdefiniowania i ujednolicenia asortymentowego, czyli zamknięcia jej w jakiś ramach (wyznaczenia standardów) na etapie półproduktów, przetwarzania – w każdym kraju możemy mieć inny jej skład, różnie wpływający na wartości zdrowotne konsumowanego jedzenia.

Przeciwnicy podejmują skrajne dyskusje i podnoszą larum, że poprzez rzekome wprowadzenie upraw GMO, obowiązku napromieniowywania żywności, zezwolenia do stosowania pestycydów czy antybiotyków i hormonów wzrostu u zwierząt rzeźnych, ma być eliminowana populacja mieszkańców Ziemi. Jednak medal ma dwie strony, gdyby nie istniały standardy żywnościowe, nawet nie zawsze doskonałe, samowola produkcyjna mogłaby zrujnować rynek i wpłynąć także destrukcyjnie na konsumentów. Obecnie posiadając dostęp do standardów producenci, przetwórcy i handlowcy uzyskują uczciwe zasady konkurencji, dochodzi do usunięcia barier pozacelnych w handlu. Możliwe jest także zaistnienie wyprodukowanego towaru na większym rynku. Kodeks stanowi zatem duży krok chroniący interesy narodowe i ponadnarodowe związane z ułatwieniem harmonizacji międzynarodowego obrotu żywnością. Co istotne, dzięki Kodeksowi producenci żywności mają wgląd do najnowszych informacji na temat technologii, chemii i toksykologii żywności. Konsumenci zaś, gdyby nie standardy produkcji nie mieli by pewności, czy to co spożywają ma wysoką jakość interpretowaną jako bezpieczeństwo nabywanego produktu. Dodatkowo, co bardzo istotne, Kodeks gwarantuje użytkownikowi dostęp do rzetelnej informacji na temat produktów spożywczych oraz daje szerokie pole manewru w sprawie informowania międzynarodowego forum o oczekiwaniach, ale także o obawach, zagrożeniach czy niepokojach konsumenckich.

Podsumowując można pokusić się o stwierdzenie, że być może niedoskonały, nie każdemu odpowiadający, ale zdecydowanie Kodeks Żywnościowy można określić jako pewnego rodzaju uniwersalny żywnościowy język międzynarodowy. Z tego też względu jest bez znaczenia, czy ktoś pochodzi z Europy, Afryki, Ameryki Południowej, Północnej czy Azji – powołując się na określone normy wypracowane w ramach Codex Alimentarius ma prawo uważać, że każdy wiedzieć winien o czym jest mowa i jak interpretować przedstawione w nim standardy.

mgr Michał Stawarczyk

Piśmiennictwo

Czym jest Codex Alimentarius i jak wpływa na nasze zdrowie (http://wolna–polska.pl).
Gawęcki J., Mossor – Pietraszewska T. Kompendium wiedzy o żywności, żywieniu i zdrowiu, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2008
Gulbicka B. Bezpieczeństwo żywności w Polsce. Studia i Monografie, 143, Dział Wydawnictw IERiGŻ – PIB, Warszawa 2008
Halabi S.F. The Codex Alimentarius Commission, Corporate Influence, and International Trade: A Perspective on FDA’s Global Role. American Journal of Law & Medicine, 2015, 41: 406 – 421
Horton I.R. Risk analysis and the law: international law, the World Trade Organization, Codex Alimentarius and national legislation. Food Additives and Contaminants , 2001, 18 (12): 1057 – 1067
http://cceuro.pl/index.php/codex – alimentarius – commission.html
http://www.fao.org/fao – who – codexalimentarius/en/
http://www.ijhar – s.gov.pl/codex – alimentarius.html
Kwiatek K. Zadania Kodeksu Żywnościowego FAO/WHO w systemie zapewnienia bezpieczeństwa i jakości żywności. Życie Weterynaryjne • 2010 • 85(10): 852 – 855
Mordalski D. Codex Alimentarius, Kodeks żywnościowy co to takiego (http://www.food – law.pl/files/kodeks – zywnosciowy – co – to – takiego.pdf)
Randell A.W., Whitehead A.J. Codex Alimentarius: food quality and safety standards for international trade. Revue scientifique et technique (International Office of Epizootics), 1997, 16 (2): 313 – 321
Sitarz S., Janczar – Smuga M. Współczesne zagrożenia bezpieczeństwa żywności, możliwości ich kontroli oraz eliminacji. Nauki Inżynierskie i Technologie, 2012, 5(2) 68 – 74
Tomba – Bianov A.M. Codex Alimentarius Commission and the world trade organization legal order. Bulletin of the Transilvania University of Braşov • Series VII, 2013, 6 (55): 191 – 196
Wpływ Kodeksu Żywnościowego FAO/WHO na produkcję bezpiecznej żywności, Materiały z konferencji zorganizowanej przez Komisję Rolnictwa i Rozwoju Wsi,, Warszawa 2011
Wysokinska – Senkus A. Regulacje prawne dotyczące bezpieczeństwa żywnościowego w unii europejskiej. Folia Universitatis Agriculturae Stetinensis, 2008, 261 (50): 63–70