Bezpieczeństwo i higiena pracy w aptece cz. 4. Czynniki fizyczne, psychofizyczne i biologiczne w pracy w ekspedycji aptecznej.

W Polsce, według opublikowanych danych Głównego Urzędu Statystycznego uprawnionych do wykonywania zawodu farmaceuty było 31 400 osób, z czego 27 700 było zatrudnionych w aptece lub punkcie aptecznym (dostępne dane za 2014 rok). Większość, bo aż 83% wszystkich uprawnionych do wykonywania zawodu farmaceuty to kobiety. Pracownicy aptek ogólnodostępnych są narażeni na ryzyko zawodowe wynikające z występowania w ich środowisku pracy czynników głównie szkodliwych i uciążliwych, a więc takich, które mogą prowadzić do schorzenia lub tylko powodować nadmierne zmęczenie lub pogorszenie samopoczucia. W pracy w ekspedycji rzadko występuje ryzyko związane z występowaniem w środowisku pracy czynników niebezpiecznych, a więc powodujących natychmiastowy uraz. W ocenie ryzyka dla tego stanowiska pracy są one jednak nie do pominięcia.

Ze względu na charakter oddziaływania czynników można podzielić je na czynniki fizyczne psychofizyczne i biologiczne (chemiczne praktycznie nie występują w pracy w ekspedycji). Czynniki fizyczne mogą się odnosić do materialnego środowiska pracy jak np. hałas, pole elektromagnetyczne, wysoka lub niska temperatura, jak i do sytuacji urazowych związanych z przemieszczającymi się materiałami, pracą na poziomie różnym od poziomu podłogi. Czynniki psychofizyczne można podzielić na obciążenie psychiczne i fizyczne wynikające ze sposobu wykonywania pracy. Obciążenie psychiczne związane jest z wykonywaniem zadań, wiąże się przede wszystkim z możliwością pomyłek i ich konsekwencjami, warunkami podejmowania decyzji, stopniem skomplikowania informacji, ilością możliwości wyboru, rytmem i porą pracy, warunkami oświetlenia. Obciążenie fizyczne można podzielić na statyczne i dynamiczne. Do obciążenia statycznego dochodzi w wyniku wysiłku statycznego, gdy ma miejsce długotrwałe napięcie mięśni, utrudniony jest dopływ lub odpływ krwi do poszczególnych części ciała (np. długotrwałe stanie). Prowadzi to do zmęczenia i spadku wydajności pracy. Obciążenie dynamiczne jest związane z aktywnością ruchową, podczas której dochodzi do naprzemiennego skurczu i rozkurczu mięśni, co nie powoduje jednak tak dużych zmian w przepływie krwi przez mięśnie. Jego miarą jest tzw. wydatek energetyczny. Czynniki biologiczne to mikroorganizmy i makroorganizmy zdolne do wywołania choroby, takie jak bakterie, wirusy, pasożyty zewnętrzne i wewnętrzne pochodzące od np. chorych osób dokonujących zakupów w aptece.

Ograniczenie oddziaływania szkodliwych, uciążliwych i niebezpiecznych czynników fizycznych, psychofizycznych i biologicznych jest obowiązkiem pracodawcy i jest realizowane poprzez:

właściwe zaprojektowanie lokalu apteki i stosowanie zasad ergonomii w projektowaniu stanowisk ekspedycyjnych (dostęp do półek z lekami, oświetlenie, szerokość przejść pomiędzy regałami);
właściwe zaprojektowanie i organizację czasu pracy oraz sposobu wykonywania pracy (czas pracy, godziny pracy, ilość personelu, jasny podział obowiązków i odpowiedzialności);
dostarczenie odpowiedniego wyposażenia do pracy i przeszkolenia z jego obsługi;
odpowiednią higienę miejsca pracy (sprzątanie, dezynfekowanie, przydzielanie właściwych środków higienicznych itp.);
prowadzenie szkoleń podnoszących kwalifikacje pracowników (studia podyplomowe, szkolenia podnoszące kwalifikacje zawodowe, szkolenia i treningi psychologiczne podnoszące umiejętności interpersonalne);
szkolenia z zakresu bezpieczeństwa i higieny pracy;
właściwą kwalifikację zdrowotną pracownika przed jego zatrudnieniem i w trakcie trwania zatrudnienia;
zatrudnianie pracowników o właściwych kwalifikacjach i doświadczeniu;
budowanie wysokiej kultury bezpieczeństwa wśród pracowników (przestrzeganie prawa, ciągła poprawa warunków pracy, podział obowiązków, dyscyplina pracy).

Praca w ekspedycji w zakresie narażenia na czynniki fizyczne nie różni się zasadniczo od innych prac wykonywanych w pomieszczeniach np. takich jak sklepy, biura czy przychodnie. W sprawie temperatury minimalnej obowiązuje rozporządzenie Ministra Pracy i Polityki Socjalnej z 26 września 1997 r. w sprawie ogólnych przepisów bezpieczeństwa i higieny pracy. Stwierdza ono, że w pomieszczeniach pracy należy zapewnić temperaturę odpowiednią do rodzaju wykonywanej pracy, a więc jeżeli jest wykonywana lekka praca fizyczna lub praca w pomieszczeniach biurowych, temperatura nie może być niższa niż 18°C. Prawo nie określa maksymalnej temperatury w jakiej może pracować pracownik, a jedynie maksymalną wartość współczynnika obciążenia cieplnego tzw. WGBT. Dopuszczalne wartości WBGT podaje załącznik nr 2 (część C; s. 30 i 31) rozporządzenia w sprawie najwyższych dopuszczalnych stężeń i natężeń czynników szkodliwych dla zdrowia w środowisku pracy. W pracy w aptece jest ten przepis w zasadzie bez znaczenia, ponieważ temperatura w aptece i tak nie może przekraczać temperatury 25°C, w związku z tym, że apteka musi posiadać właściwe warunki przechowywania leków.

Poślizgnięcia, potknięcia i upadki należą do najczęstszych przyczyn wypadków wśród pracowników zatrudnionych we wszystkich branżach. Najczęstszymi przyczynami potknięć są: wszelkiego rodzaju zagłębienia, występy i nierówności w ciągach komunikacyjnych, niestabilne podłoże (stołki, podesty), różnice poziomów lub pochylenia podłoża, mokra podłoga, występujące lub nieusunięte przeszkody w przejściach lub na stanowiskach pracy (np. materiały, odpady). Do obowiązków pracodawcy należy wyposażenie apteki we właściwe stołki, drabinki i podesty do ściągania leków z półek, oznakowanie progów, właściwe sprzątanie lokalu apteki (zabezpieczanie mokrych powierzchni odpowiednim oznakowaniem, stosowanie odpowiednich mopów) i przeszkolenie pracowników w tym zakresie.

W pracy w ekspedycji istnieje także ryzyko porażenia prądem elektrycznym, np. podczas obsługi sprzętu komputerowego. Większość wypadków porażenia prądem elektrycznym jest spowodowana błędnym postępowaniem człowieka: nieprzestrzeganiem instrukcji obsługi, obsługą urządzeń uszkodzonych, dokonywaniem niedozwolonych napraw sprzętu elektrycznego. Pracodawca powinien przestrzegać harmonogramów okresowych pomiarów instalacji elektrycznej, prowadzić niezbędne prace konserwacyjne i naprawcze, zapewnić instrukcje obsługi urządzeń i szkolić pracowników z prawidłowej ich obsługi. Do obowiązków pracownika należy wykonywanie pracy w sposób bezpieczny, przestrzeganie instrukcji, procedur i zasad bezpieczeństwa, dbanie o odpowiedni stan sprzętu i wyposażenia miejsca pracy, sprawdzanie wizualnie sprzętu przed każdym użyciem i zgłaszanie przełożonemu wszelkich zauważonych nieprawidłowości jak np. przetarte bądź przygniecione przewody elektryczne, braki w izolacji, osłonach czy obudowie urządzeń.

Na jakość środowiska pracy farmaceuty wpływa oświetlenie stanowiska pracy w ekspedycji i powinno mieć ono natężenie co najmniej 500 luksów. Pracodawca powinien przeprowadzić pomiary natężenia oświetlenia elektrycznego na stanowiskach pracy. W ten sposób, zgodnie z rozporządzeniem Ministra Pracy i Polityki Socjalnej z dnia 26 września 1997 r. w sprawie ogólnych przepisów bezpieczeństwa i higieny pracy (tekst jedn.: Dz. U. z 2003 r. Nr 169, poz. 1650 z późn. zm.) będzie mógł potwierdzić, iż pracownikom zostało zapewnione oświetlenie elektryczne o parametrach zgodnych z Polskimi Normami. Przepisy nie określają częstotliwości przeprowadzania pomiarów natężenia oświetlenia elektrycznego. Nie jest ono zaliczane do czynników szkodliwych, lecz jedynie do czynników uciążliwych, wobec czego nie stosuje się doń przepisów rozporządzenia Ministra Zdrowia z dnia 2 lutego 2011 r. w sprawie badań i pomiarów czynników szkodliwych dla zdrowia w środowisku pracy. Zgodnie z PN-EN 12464-1:2012: Światło i oświetlenie. Oświetlenie miejsc pracy. Część 1: Miejsca pracy we wnętrzach, natężenie światła na stanowiskach pracy w aptekach powinno wynosić 500 luksów. W pomieszczeniach pracy stałej należy zapewnić oświetlenie naturalne, a stosunek powierzchni okien do powierzchni podłogi powinien wynosić co najmniej 1:8. Odpowiednio dobrane oświetlenie działa pozytywnie na psychikę człowieka, pobudza do działania i sprzyja koncentracji. Odpowiednio doświetlone, estetyczne wnętrze apteki stwarza odpowiednią atmosferę również dla klientów apteki.

Praca farmaceuty w aptece bardzo często ma charakter zmianowy, co oznacza, że pracownik wykonuje swoją pracę nie tylko w godzinach porannych i południowych, ale również popołudniami, wieczorami i nocą. Praca zmianowa, a zwłaszcza nocna jest czynnikiem uciążliwym, a nawet, w pewnych warunkach – szkodliwym. Wieloletnie badania pracowników wykonujących pracę w nocy dowiodły, że są oni szczególnie narażeni na występowanie chorób krążenia, cukrzycy, chorób układu pokarmowego, zaburzeń snu i depresji. Niektóre badania potwierdzają negatywny wpływ pracy zmianowej na organizm kobiety objawiający się zaburzeniami miesiączkowania, zwiększonym ryzykiem poronień, przedwczesnych porodów i niskiej masy urodzeniowej noworodków. Kobiety pracujące w systemie dwuzmianowym odczuwają pogorszenie satysfakcji z życia seksualnego. W porze nocnej bezwarunkowo nie można zatrudniać kobiet w ciąży, jak również kobiet – bez ich pisemnej zgody – opiekujących się dzieckiem w wieku do lat 4. W zakresie ergonomicznej poprawy warunków pracy pracowników zmianowych można:

– prowadzić rotację zmian „do przodu”;

– prowadzić przynajmniej 2 następujące po sobie takie same zmiany;

– prowadzić maksymalnie 4 następujące po sobie takie same zmiany;

– wprowadzić co najmniej 30 minutową przerwę w trakcie zmiany innej niż dzienna;

– prowadzić zmianę maksymalnie trwającą 9 h;

– zapewnić przynajmniej 40% wieczorów i weekendów wolnych;

– ustalić przewidywalny grafik.

W zakresie ochrony pracownika, wynikającej z Kodeksu pracy, pracodawca jest zobowiązany do przestrzegania 11 h przerwy na wypoczynek i tzw. doby pracowniczej.

Pracodawca może, przy zgodzie pracownika i w porozumieniu z nim, ustalić tzw. ruchomy czas pracy pracownika, tak, aby uwzględniał on jego potrzeby np. rodzinne. Ustalenie ruchomego czasu pracy może polegać na ustaleniu widełek godzinowych rozpoczynania pracy, różnych godzin rozpoczynania pracy w różne dni tygodnia i różnej ilości godzin w danych dniach tygodnia. Warunkiem wprowadzenia ruchomego czasu pracy jest przedstawienie z wyprzedzeniem grafiku godzinowego pracy przez pracodawcę, jeżeli zmiana wynika z jego inicjatywy. Nienaruszalne jest w każdym przypadku pracownika 11h nieprzerwanego wypoczynku. Pracodawca powinien podać rozkłady czasu pracy do wiadomości pracowników co najmniej na tydzień przed rozpoczęciem okresu, na który zostały ustalone.

Stres w pracy jest czynnikiem uciążliwym i szkodliwym. Zgodnie z definicją WHO, stres zawodowy jest reakcją organizmu pracownika na związane z pracą wymagania i presję, które nie są dostosowane do jego wiedzy i doświadczenia i stanowią wyzwanie z punktu widzenia jego zdolności do poradzenia sobie. Wśród psychospołecznych czynników wpływających na występowanie stresu należy wymienić przede wszystkim rodzaj i treść pracy, tempo pracy, harmonogram pracy, kontrolę pracy, środowisko i wyposażenie, kulturę organizacyjną, relacje interpersonalne w pracy, rolę i zadania w organizacji, rozwój kariery, relację praca-dom. Długotrwały stres w miejscu pracy może prowadzić do wyczerpania fizycznego i psychicznego oraz odczuwania dolegliwości somatycznych. Jeśli sytuacje takie powtarzają się wielokrotnie, mogą doprowadzić do zmian w stanie zdrowia, takich jak:

– bóle mięśni karku, barków oraz okolicy krzyżowo-lędźwiowej kręgosłupa;

– owrzodzenia układu pokarmowego oraz bolesne skurcze jelit;

– obniżenie odporności organizmu i związane z tym choroby infekcyjne;

– nadciśnienie tętnicze, udar mózgu, choroba wieńcowa, zawał mięśnia sercowego;

– depresja, nerwice;

– zwiększenie ryzyka zachorowania na chorobę nowotworową;

– inne (u osób aktywnych zawodowo obniżających napięcie wywołane przez stres przy pomocy alkoholu, tytoniu lub środków odurzających mogą występować dodatkowo schorzenia spowodowane nadużywaniem tych substancji).

Ponieważ osoby narażone na stres w miejscu pracy są wyczerpane fizycznie i psychicznie, odczuwają dolegliwości somatyczne, więc z tych powodów mogą częściej:

– nie być w stanie pracować tak efektywnie i wydajnie jak wcześniej;

– popełniać niezamierzone pomyłki i błędy;

– być niechętne zmianom, nowościom w pracy;

– omijać przepisy, zasady bezpieczeństwa, polecenia przełożonych;

– korzystać ze zwolnień lekarskich, brać dni wolne;

– ulegać wypadkom przy pracy;

– tracić zainteresowanie pracą – „wypalać się”;

– w skrajnych wypadkach rezygnować i odchodzić z pracy.

Wysoką podatność na stres zawodowy przejawiają osoby, których zdolność radzenia sobie z wymaganiami zawodowymi jest obniżona z powodu młodego wieku, krótkiego stażu pracy, niedopasowanych do wykonywanych obowiązków predyspozycji, wrodzonej wrażliwości na bodźce, dużej lękliwości, dużego zaangażowania w sprawy zawodowe, dążenia do osiągnięć, wysokiego poziomu aspiracji, potrzeby kontroli, niecierpliwości, pośpiechu i rywalizacji z innymi, podeszłego wieku, problemów pozazawodowych, np.: urodzenia dziecka, rozwodu, choroby w rodzinie. Stres w miejscu pracy może zwiększać koszty funkcjonowania przedsiębiorstwa oraz być przyczyną strat.

Podejmowane w pośpiechu błędne decyzje, spadek efektywności i wydajności w pracy, niezadowoleni klienci, koszty wypadków przy pracy, zastępstw nieobecnych pracowników, selekcji, naboru, szkolenia i przygotowania zawodowego nowych pracowników lub kierowników zatrudnianych na miejsce tych, którzy odeszli – to tylko przykłady kosztów, które mogą być spowodowane przez niepotrzebny stres w miejscu pracy.

Pojęciem powiązanym ze stresem zawodowym jest zjawisko mobbingu. Mobbing, według kodeksu pracy, oznacza działania lub zachowania dotyczące pracownika lub skierowane przeciwko pracownikowi, polegające na uporczywym i długotrwałym nękaniu lub zastraszaniu pracownika, wywołujące u niego zaniżoną ocenę przydatności zawodowej, powodujące lub mające na celu poniżenie lub ośmieszenie pracownika, izolowanie go lub wyeliminowanie z zespołu współpracowników. Zachowania mobbingowe mogą obejmować pięć sfer funkcjonowania społecznego i osobistego:

– komunikację (np. ograniczanie lub utrudnianie ofierze możliwości wypowiadania się, ciągłe przerywanie wypowiedzi, reagowanie na wypowiedzi ofiary krzykiem i wyzwiskami, ciągłe krytykowanie wykonywanej pracy, ciągłe krytykowanie życia osobistego, nękanie przez telefon, stosowanie gróźb ustnych i pisemnych, prezentowanie ofierze poniżających i obraźliwych gestów, stosowanie aluzji i zawoalowanej krytyki, brak wypowiedzi wprost wobec ofiary);

– relacje społeczne (np. unikanie przez przełożonego kontaktu z ofiarą, rozmów z nią, ograniczenie możliwości wypowiadania się ofiary, fizyczne i społeczne izolowanie ofiary, ostentacyjne ignorowanie i lekceważenie, traktowanie ofiary „jak powietrze”);

– wizerunek (obmawianie, rozsiewanie plotek, ośmieszanie, sugerowanie zaburzeń psychicznych, kierowanie na badania psychiatryczne, żartowanie i prześmiewanie życia prywatnego, parodiowanie sposobu chodzenia, mówienia, gestów ofiary, atakowanie poglądów politycznych lub przekonań religijnych, wyśmiewanie i atakowanie ofiary z uwagi na jej narodowość, wyśmiewanie niepełnosprawności lub kalectwa, obrażanie słowne w postaci wulgarnych przezwisk lub innych upokarzających wyrażeń);

– pozycja zawodowa (wymuszanie wykonywania zadań naruszających godność osobistą, kwestionowanie podejmowanych przez ofiarę decyzji, nie przydzielanie ofierze żadnych zadań do realizacji, przydzielanie zadań bezsensownych, zbędnych, przydzielanie zadań poniżej kwalifikacji i kompetencji, przydzielanie zadań zbyt trudnych, przerastających kompetencje i możliwości ofiary, ciągłe przydzielanie nowych zadań do wykonania, ostentacyjne odbieranie zadań przekazanych do realizowania, wydawanie absurdalnych i sprzecznych poleceń);

– zdrowie (zlecanie prac szkodliwych dla zdrowia, niedostosowanych do możliwości ofiary i bez zapewnienia odpowiednich zabezpieczeń, groźby użycia siły fizycznej wobec ofiary, stosowanie przemocy fizycznej o nieznacznym nasileniu, znęcanie się fizyczne, działania o podłożu seksualnym, przyczynianie się do powstawania strat materialnych powodowanych przez ofiarę, wyrządzanie szkód psychicznych w miejscu pracy lub miejscu zamieszkania ofiary).

Osobą dopuszczającą się mobbingu, według kodeksu pracy, może być pracodawca, przełożony, współpracownik, ale również osoba niebezpośrednio związana z przedsiębiorstwem np. klient. Pracodawca ma obowiązek przeciwdziałania mobbingowi, wynika on wprost z kodeksu pracy.

Zjawiskiem podobnym do mobbingu jest molestowanie seksualne, które może mieć dwie formy: molestowanie zachodzące pomiędzy przełożonym i podwładnym oraz molestowanie w „wrogim środowisku pracy”, gdzie molestującym jest współpracownik lub ich grupa, klient lub inna osoba powiązana z organizacją. Molestowanie seksualne jest to każde nieakceptowane zachowanie o charakterze seksualnym lub odnoszące się do płci pracownika, którego celem lub skutkiem jest naruszenie godności lub poniżenie albo upokorzenie pracownika. Na zachowanie to mogą się składać fizyczne, werbalne lub pozawerbalne elementy. Przykładem zachowań o tym charakterze mogą być zniewagi i obelgi, insynuacje, niewybredne żarty, niestosowne uwagi na temat ubioru, uczesania, wieku, sytuacji rodzinnej, lubieżne spojrzenia, różnego rodzaju pieszczoty lub gesty o charakterze seksualnym, wprowadzanie protekcjonalnych lub paternalistycznych stosunków, które naruszają godność osobistą ofiary. Osobą dopuszczającą się molestowania seksualnego może być nie tylko przełożony lub współpracownika, ale również klient.

Zjawiskiem będącym konsekwencją długotrwałego stresu jest wypalenie zawodowe. Występuje ono najczęściej w pracy, której towarzyszy duże napięcie emocjonalne („praca z ludźmi”). Brak jest pełnej i jednolitej definicji wypalenia zawodowego. Nie jest ono również ujęte w uregulowaniach prawnych dotyczących pracy, jednak w pewnych zawodach jest ono częste. Wypalenie zawodowe to poczucie rezygnacji i bezsilności w życiu zawodowym. Stresu mogą doświadczać wszyscy pracownicy, jednak wypalenie zawodowe dotyczy tych pracowników, którzy mają duże ambicje zawodowe i oczekiwania, silną motywację do pracy oraz osoby, które oczekują poczucia sensu swojej pracy. Wypalenie zawodowe ma swoje przyczyny wewnętrzne i zewnętrzne. Do przyczyn zewnętrznych zalicza się ciągłe zmiany standardów pracy, niewspółmierny zakres obowiązków, niskie zarobki, brak uczestniczenia w podejmowaniu decyzji, brak kontroli nad warunkami pracy, schematyzm pracy, brak kontaktu z innymi pracownikami lub niewłaściwe, pozbawione szacunku relacje ze współpracownikami, niesprawiedliwa ocena przez przełożonych, brak szans na awans, brak skutecznego przepływu informacji czy konflikt wartości. Do czynników wewnętrznych zalicza się osobowość pracownika. Pracownicy ambitni, energiczni, lubiący współzawodnictwo i wyzwania, twórczy, wymagający wobec siebie i innych częściej niż inni ulegają wypaleniu zawodowemu. Wypalenie zawodowe rozwija się u pracowników stopniowo i obejmuje co najmniej kilka etapów. Początkowo u pracownika może występować tzw. emocjonalne wyczerpanie, objawiające się zmęczeniem, zniechęceniem, drażliwością oraz takimi objawami somatycznymi jak przeziębienia, bezsenność, bóle głowy. Następnie pojawia się tzw. postawa cyniczna obejmująca niecierpliwość np. w stosunku do pacjentów lub klientów, przedmiotowe traktowanie pacjentów lub klientów, wybuchy złości, bezmyślne wykonywanie obowiązków. Ostatnim etapem jest trwałe obniżenie zadowolenia z osiągnięć zawodowych, gdzie występuje już chroniczne występowanie wcześniejszych objawów, którym mogą towarzyszyć dodatkowo takie objawy somatyczne jak np. wrzody żołądka, nadciśnienie, stany depresyjne. Skutkiem wypalenia zawodowego jest zwiększona absencja, zaniedbywanie obowiązków, zmniejszenie wydajności pracy, niechęć do nowości, odejście od pracodawcy lub odejście z zawodu.

W Polsce brak jest badań nad wypaleniem zawodowym farmaceutów, niemniej jednak były takie przeprowadzane wśród farmaceutów w Irlandii Płn., Turcji, Iranie czy Hongkongu. Badania te wskazują, że czynnikami, które w największym stopniu negatywnie wpływają na poczucie zawodowej satysfakcji jest przerywanie wykonywania podstawowych obowiązków (dyspensowanie leków) przez osoby trzecie, wzrost obowiązków zawodowych i administracyjnych, brak wystarczającej ilości personelu, brak możliwości wykorzystywania wiedzy zdobytej na studiach i niskie zarobki.

Czynnikiem, który może wywoływać stres, a w pewnych sytuacjach być nawet niebezpiecznym jest agresja w środowisku pracy. Zagrożenie to pojawia się coraz częściej wśród pracowników służby zdrowia, głównie lekarzy, pielęgniarek, ale również farmaceutów. Jako zachowania agresywne można zakwalifikować celowe i świadome działania, które mają doprowadzić do zaszkodzenia osobie zaatakowanej. Może to być nie tylko bezpośredni atak, ale również krzyki, groźby, wulgaryzmy, wyśmiewanie, obrażanie, a także trzaskanie drzwiami, ostentacyjne lekceważenie instrukcji lub zaleceń. Agresorem może być np. współpracownik, ale najczęściej jest to klient lub pacjent. Do czynników związanych ze środowiskiem pracy, predystynujących do wystąpienia agresji wobec farmaceutów należy otoczenie i okolica apteki („złe dzielnice”, duża przestępczość w okolicy), praca w pojedynkę na zmianie, oferowane usługi i produkty (lub ich brak), wygląd i stan wnętrza apteki (ciemne, zaniedbane wnętrza), brak wsparcia i opieki osób zarządzających apteką (brak zainteresowania pracownikami, tolerowanie i niezgłaszanie kradzieży i napaści, bagatelizowanie skarg pracowników, niedopasowane godzin otwarcia apteki do specyfiki okolicy). Do czynników związanych z pracownikami należy sposób zachowania się pracowników i ich wygląd – osoby nieśmiałe i niepewne mogą być bardziej narażone na atak.

Spośród czynników psychofizycznych uciążliwych i szkodliwych należy z całą pewnością wspomnieć o pracy stojącej i wynikającym z niej obciążeniu statycznym. Wielogodzinna, codzienna praca stojąca prowadzi do nadmiernego zmęczenia, przewlekłych zespołów bólowych kręgosłupa, przewlekłej niewydolności żylnej (żylaki kończyn dolnych), choroby zatorowo-zakrzepowej żył, degeneracji stawów biodrowych, kolanowych i stawów w stopach, zwiększenia ryzyka poronienia lub przedwczesnego porodu. Oczywiście pracownikami bardziej narażonymi na zachorowanie na choroby zatorowo-zakrzepowe żył i niewydolność żylną są kobiety. Działaniem służącym redukcji ryzyka zachorowania na te choroby jest odpoczynek i zmiana sposobu wykonywania pracy (naprzemienna praca w ekspedycji, recepturze, prace administracyjne) i zapewnienie miejsca do odpoczynku. Pracodawca ma obowiązek zapewnić pracownikowi miejsce siedzące służące do odpoczynku i krótkich przerw w pobliżu stanowiska pracy (krzesło, taboret). Nie jest takim miejscem pomieszczenie socjalno-biurowe. Siedziska umieszczone w pobliżu stanowiska pracy wymagającej stale pozycji stojącej lub chodzenia służą tzw. wypoczynkowi spontanicznemu – tzn. odbywanemu w czasie procesu pracy, połączonego z kontrolowaniem (pilnowaniem) jego przebiegu, natomiast pomieszczenia do spożywania posiłków zapewniają tzw. odpoczynek preliminowany, tzn. odbywany w czasie przerw przewidzianych wprost na regenerację sił.

Obowiązkiem pracodawcy jest także zapewnienie właściwego obuwia roboczego, takiego które zapewnia wygodę i bezpieczeństwo podczas wykonywania pracy na stojąco (szerokie noski, podparcie dla śródstopia, dostatecznie gruba, amortyzująca wstrząsy podeszwa, odpowiedni rozmiar).

Czynnikiem uciążliwym lub szkodliwym jest również praca z monitorami ekranowymi komputerów. Apteka ogólnodostępna jest miejscem, w którym zatrudniony pracuje z wykorzystaniem tego narzędzia. Pracownikiem wykonującym pracę przy komputerze jest każda osoba zatrudniona przez pracodawcę (w tym praktykant i stażysta), użytkująca w czasie pracy monitor ekranowy co najmniej przez połowę dobowego wymiaru czasu pracy, a więc co najmniej przez 4 godziny dziennie. Pracodawca ma obowiązek tak organizować pracę, aby zapewnić pracownikom po każdej godzinie nieprzerwanej pracy przy obsłudze monitora ekranowego zmianę rodzaju pracy na inną nieobciążającą nadmiernie wzroku lub wykonywaną w zmienionej pozycji ciała (naprzemienna praca w ekspedycji, recepturze, prace administracyjne). Jeżeli nie jest w stanie tego zrobić, musi zapewnić pracownikowi co najmniej 5-minutową przerwę w pracy po każdej godzinie pracy z komputerem. Przerwa ta jest wliczana do czasu pracy pracownika. Pracodawca ma obowiązek zapewnić pracownikom wykonującym pracę przy stanowiskach wyposażonych w monitory ekranowe okulary korygujące wzrok. Niemniej jednak nie zawsze, gdy pracownik nosi okulary pracodawca musi pokryć (w całości lub do określonej kwoty) koszty ich zakupu. Aby pracodawca miał obowiązek refinansowania okularów, konieczność ich noszenia podczas pracy przy monitorze powinna być stwierdzona podczas badań okulistycznych i potwierdzona zaświadczeniem lekarza medycyny pracy. Szczegółowe wymagania odnoszące się do stanowisk pracy wyposażonych w komputery określone są w rozporządzeniu Ministra Pracy i Polityki Socjalnej z dnia 1 grudnia 1998 r. w sprawie bezpieczeństwa i higieny pracy na stanowiskach wyposażonych w monitory ekranowe (Dz.U. 1998 nr 148 poz. 973). Dodatkowe obostrzenia przewidziane są dla kobiet w ciąży, pracujących w pozycji stojącej oraz z monitorami ekranowymi. Zgodnie z rozporządzeniem Rady Ministrów z dnia 10 września 1996 r. w sprawie wykazu prac wzbronionych kobietom, nie jest dopuszczalne zatrudnianie kobiet w ciąży do prac związanych z wymuszona pozycją ciała, do pracy stojącej powyżej 3 h i przy pracy z monitorami ekranowymi powyżej 4 h. Ostatnia nowelizacja tego aktu prawnego, rozporządzenie Rady Ministrów z dnia 13 października 2015 r. zmieniające rozporządzenie w sprawie wykazu prac szczególnie uciążliwych lub szkodliwych dla zdrowia kobiet, określa prace wzbronione kobietom, przy których występuje narażenie na czynniki chemiczne, więc również kierowanie do innych prac, w tym w recepturze, powinno być bardzo dobrze rozważone.

Ostatnim czynnikiem szkodliwym mogącym wystąpić w pracy farmaceuty są czynniki biologiczne. Narażenie na nie wynika wprost z tego, że do apteki przychodzą osoby chore na choroby zakaźne. Istnieje wiele publikacji dotyczących narażenia na czynniki biologiczne wśród pielęgniarek czy lekarzy, ale nie są dostępne dane, jakie jest narażenia wśród farmaceutów. Z całą pewnością, praca farmaceuty, tak jak inne zawody, w których pracuje się z ludźmi, zwiększa ryzyko zachorowania na choroby zakaźne przenoszone drogą kropelkową lub przez bezpośredni kontakt. Do działań służących zmniejszeniu tego ryzyka z całą pewnością służy odpowiednie zaprojektowanie stanowiska pracy w ekspedycji, żeby farmaceuta nie stał zbyt blisko osób przychodzących do apteki. Odpowiednia higiena lokalu, jego wentylacja i sprzątanie, mycie i dezynfekcja blatów, klawiatury komputera, telefonów służy redukcji liczby bakterii i wirusów w środowisku pracy. Godne pochwały jest także oferowanie pracownikom aptek szczepień ochronnych np. na grypę lub całych pakietów medycznych.

Organizacją, która z racji swoich obowiązków ustawowych jest powołana do udzielania wsparcia farmaceutom, badania warunków pracy i działania na rzecz ich poprawy, jest Naczelna Izba Aptekarska ze swoimi oddziałami terenowymi – izbami aptekarskimi. Szkolenia dla farmaceutów dotyczące warunków pracy, pomoc prawna, opiniowanie lokalizacji i obsady nowo otwieranych aptek, opiniowanie aktów prawnych dotyczących pracy farmaceutów, współpraca z Państwową Inspekcją Pracy, Państwową Inspekcją Sanitarną, związkami zawodowymi, składanie wniosków i zapytań dotyczących warunków pracy, chorób zawodowych dotykających farmaceutów, to tylko niektóre z działań, które może podejmować samorząd zawodowy na rzecz poprawy warunków pracy farmaceutów w Polsce.

mgr farm. Marta Orel-Regucka

Piśmiennictwo:

Górska E., Ergonomia, Oficyna Wydawnicza Politechniki Warszawskiej, Warszawa 2007
https://www.pip.gov.pl/pl/bhp/stres-w-pracy/6421,czym-jest-stres-.html
Jacobs S., Hassel K., Johnson S., Managing workplace stress to enhance safer practice in community pharmacy, a scoping study, final report 2013.,The Center for Pharmacy Workforce Studies, University of Manchester,
Kołodyński Z., Czynniki niebezpieczne i szkodliwe, Materiały szkoleniowe OIP, Wrocław, 2013
Krawczyk-Szulc P. ,Wągrowska-Koska E., Profilaktyka chorób układu ruchu i obwodowego układu nerwowego wywołanych sposobem wykonywania pracy, Instytut Medycyny Pracy im. Prof. J. Nofera, Łodź , 2010
D., Profilaktyka zagrożeń psychospołecznych w miejscu pracy – od teorii do praktyki, Instytut Medycyny Pracy im. Prof. J.Nofera, Łodź , 2011
Merecz D., Mościcka A., Drabek M., Mobbing w środowisku pracy. Charakterystyka zjawiska, jego konsekwencje, aspekty prawne i wsposoby przeciwdziałania, Instytut Medycyny Pracy im. Prof. J.Nofera, Łodź , 2005
Orlak K., Stres w pracy i jego wpływ na występowanie wypadków przy pracy i stan zdrowia osób pracujących, Stowarzyszenie Zdrowa Praca na zlecenie Zakładu Ubezpieczeń Społecznych Departamentu Prewencji i Rehabilitacji, Warszawa, 2014
PN-EN-12464-1: 2004. Światło i oświetlenie. Oświetlenie miejsc pracy. Część 1: Miejsca pracy we wnętrzach
Rozporządzenie Ministra Pracy i polityki socjalnej z 26 września 1997 r. w sprawie ogólnych przepisów bezpieczeństwa i higieny pracy (tekst jedn. DzU z 2003 r. nr 169, poz. 1650 ze zm.)
Rozporządzenie Ministra Pracy i Polityki Socjalnej z dnia 1 grudnia 1998 r. w sprawie bezpieczeństwa i higieny pracy na stanowiskach wyposażonych w monitory ekranowe (U. 1998 nr 148 poz. 973)
Rozporządzenie Ministra Pracy i Polityki Społecznej z dnia 6 czerwca 2014 roku w sprawie najwyższych dopuszczalnych stężeń i natężeń czynników szkodliwych dla zdrowia w środowisku pracy (U. 2014 poz. 817)
Rycak M., Planowanie i rozliczanie czasu pracy, Wolters Kluwer Polska sp. z o.o., Warszawa 2009
Stopping violence in pharmacies, materiały The Pharmacist Defence Association , 2005, http://www.the-pda.org
Syrocka J, Gaworska-Krzemińska A., Barton M., Wpływ pracy zmianowej na organizm kobiety, Problemy Pielęgniarstwa 2014; 22 (3): 354–360
Świątkowska B., Zagrożenia zawodowe pracowników opieki zdrowotnej: Co wiemy i co możemy zrobić?, Hig Epidemiol 2010, 91(4): 522-529
Tucholska S., Christiny Maslach koncepcja wypalenia zawodowego: etapy rozwoju, Przegląd Psychologiczny, 2001, Tom 44, Nr 3, 301-317
Ustawa Kodeks pracy z 26 czerwca 1974 roku (tekst jedn. Dz.U z 2014 r., poz. 1502 ze zm.)
Ustawa z 6 września 2001 Prawo farmaceutyczne ( Dz.U.126 poz.1381 i pózn. zmianami)
Ustawa z dnia 19 kwietnia 1991 r. o izbach aptekarskich, tekst jednolity (U. 2016 poz. 1496)