12.2008 – HERBARIUM – „Hyzop lekarski, józefkiem zwany.”
HYZOP LEKARSKI, Hyzop lekarski – Hyssopus officinalis L. należy do rodziny Wargowych (Lamiaceae) Jest on rośliną biblijną, wymienianą wielokrotnie w Starym Testamencie jako środek oczyszczający: „Aby dokonać oczyszczenia, mąż czysty weźmie hisop, zanurzy w wodzie i pokropi namiot oraz wszystkie sprzęty i wszystkich, którzy się tam znajdują”. Nazwa hyzop wywodzi się z arabskiego – azzof lub hebrajskiego ezob, co oznacza „święte ziele”. Surowiec ten był znany i wysoko ceniony w starożytnej Grecji. Specjalną pozycję zajmował w kulturze hebrajskiej, gdzie uważany był za ziele święte o właściwościach oczyszczających, zarówno w sensie fizycznym, jak i duchowym. Gdy powstawały pierwsze uczelnie medyczne, hyzop był zaliczany do bardzo silnych i skutecznych leków szczególnie w chorobach żołądka, dróg oddechowych, a nawet gruźlicy. Uprawą jego zajmowali się także mnisi w przyklasztornych ogródkach. Do rozpowszechnienia hyzopu jako rośliny leczniczej szczególnie przyczyniły się zakony benedyktynów i cystersów. W zielnikach polskich hyzop pojawił się w XVI wieku, pisał o nim w swoim Herbarzu Marcin z Urzędowa. W Polsce hyzop nazywany jest „józefkiem”.
Jak podaje literatura na świecie wyróżnia się różne gatunki hyzopu: Hyssopus angustifolius; H. ambiguus (Trautv.) Iljin; H. cretaceus Dubjan.; H. cuspidatus Boriss.; H. ferganensis Boriss.; H. latilabiatus C.Y.Wu & H.W.Li; H. lophanthoides Buch.-Ham. ex D.Don; H. macranthus Boriss.; H. ocymifolius Lam.; H. officinalis L.; H. seravschanicus (Dub.) Pazij; Hyssopus tianschanicus Boriss. W obrębie gatunku określanego jako Hyssopus officinalis L. ssp. officinalis Brig. var. vulgaris Benth., wyróżnia się trzy formy botaniczne o różnych barwach kwiatów: fioletowoniebieskich – f. cyaenus Alefed; różowych – f. ruber Alefed; białych – f. albus Alefed, które wykazują różne zawartości procentowe olejku eterycznego.
Hyzop pochodzi z południowo-zachodniej Azji i południowej Europy. Występuje on na niżu, pogórzu, rzadziej w piętrze górskim. Najlepiej rośnie na podłożu wapiennym, na suchych i słonecznych zboczach, łąkach lub pod murami, czasem w ogrodach, zwłaszcza starych ogrodach przyklasztornych. Spotkać go można we wschodniej i środkowo-wchodniej Europie (Ural), Francji, Włoszech, krajach bałkańskich, Ukrainie (Krym) oraz Azji.
Hyzop lekarski ze względu na barwę i zapach kwiatów ma zastosowanie jako roślina ozdobna i przyprawowa, można go uprawiać na balkonie, a nawet w doniczce na oknie. Ponadto w ogrodach hyzop dostarcza pożytku pszczelego jest dzięki temu ceniona jako roślina miododajna. Ziele hyzopu jest w Polsce coraz częściej stosowany jako przyprawa dodawana do potraw.
Ze względu na zawartość i skład chemiczny hyzop ma zastosowanie jako roślina lecznicza, stosowany on może być również w kosmetyce. Głównymi składnikami farmakologicznie czynnymi są: olejek eteryczny, taniny oraz inne związki polifenolowe, a także sterole i triterpeny.
W celach leczniczych zbiera się kwitnące, ulistnione wierzchołki pędów hyzopu (Herba Hyssopi). Ziele hyzopu, które zawiera do 8% garbników, wywiera działanie typowe dla tej grupy związków. Po podaniu doustnym wyciągu następuje zmniejszenie przenikania wody przez błonę śluzową jelit i zahamowanie biegunki, znaczne ograniczenie ilości bakterii jelitowych, wiązanie toksyn bakteryjnych i stopniowe zmniejszanie stanu zapalnego. Napary z hyzopu zmniejszają nieznacznie napięcie mięśni gładkich przewodu pokarmowego oraz przywracają prawidłową perystaltykę jelit, dlatego polecane są przy wzdęciach i nieregularnych wypróżnieniach. Obecność związków goryczowych w zielu hyzopu zwiększa wydzielanie soku żołądkowego oraz poprawia motorykę jelit wskutek spazmolitycznego działania olejku eterycznego, dlatego też surowiec ma właściwości wiatropędne (carminativum). Hyzop i jego preparaty stosuje się także w przewlekłych nieżytach oskrzeli, pomocniczo w dychawicy oskrzelowej, zmniejszeniu diurezy i nadmiernej potliwości. Zewnętrznie stosuje się do płukania w stanach zapalnych gardła i jamy ustnej. Hyzop zwalnia także napięcie obwodowych naczyń krwionośnych, działa miejscowo przeciwzapalnie, przeciwwirusowo (Herpes simplex) i rozkurczowo.
U dzieci hyzop wykorzystywany jest w chorobach z gorączką i kaszlem. W Izraelu ziele używane jest w przypadku bólu krzyża oraz do rozgrzewania ciała. H. officinalis jest także stosowany w zapaleniach górnych dróg oddechowych w homeopatii i medycynie paliatywnej. Hyzop jest także wykorzystywany także w weterynarii jako środek leczący zaburzenia żołądkowo-jelitowe u zwierząt.
Hyzop lekarski w postaci naparów można pić w początkowych stadiach przeziębień i grypy. Nalewki sporządzone z hyzopu stosuje się przy zapaleniu oskrzeli i uporczywym kaszlu łącznie z innymi ziołami o działaniu wykrztuśnym takimi jak: lukrecja, oman i biedrzeniec anyż. W przypadku kaszlu używać można także przyrządzonego z naparu syropu (łącznie z kwiatami dziewanny lub lukrecji). Zewnętrznie olejek hyzopowy stosować można do nacierań klatki piersiowej. W tym celu rozpuszcza się wówczas 10 kropli olejku z hyzopu w 20 ml oleju migdałowego lub słonecznikowego. Do tak przygotowanej mieszaniny można dodawać również olejek tymiankowy i eukaliptusowy. W stanach nerwowego wyczerpania około 5-10 kropli olejku dodaje się do kąpieli. Ziele hyzopu wchodzi w skład wielu mieszanek ziołowych stosowanych w nieżycie oskrzeli, stłuczeniach oraz nadmiernej potliwości rąk i stóp.
We współczesnej aromaterapii poza schorzeniami górnych dróg oddechowych i reumatyzmie olejek hyzopowy znajduje zastosowanie przy wszelkich infekcjach wirusowych, oraz stłuczeniach i trudno-gojących się ranach. Reguluje ciśnienie krwi i krążenie. W kosmetyce w postaci kremów, żeli i maści daje dobre efekty przy naderwaniu ścięgien, opuchliznach, stłuczeniach itp. Preparaty te działają p/zapalnie, p/obrzękowo, p/bakteryjnie.
Surowcem przyprawowym jest ziele hyzopu. W tym celu zbierane są szczyty pędów z liśćmi w początkowej fazie kwitnienia. Roślina odznacza się przyjemnym, balsamicznym, słodkawo-kamforowym zapachem i cierpkim korzennym smakiem. Na potrzeby kuchni domowej wystarczą 2-3 rośliny uprawiane w ogródku, do potraw dodaje się tylko niewielką ilość ziela. Używa się go zarówno w stanie świeżym, jak i po wysuszeniu. Służy jako przyprawa zaostrzająca smak mdłych potraw, do zupy ziemniaczanej i fasolowej, a także do serów, twarogów i pasztetów. Hyzopem można przyprawiać m.in. pieczeń wieprzową, ziemniaki gotowane i smażone. Dodaje się go też do sałatek ze świeżych ogórków i pomidorów. We Francji i Hiszpanii dodaje się szczyptę hyzopu do wielu sosów, do majonezu i różnych sałatek jarzynowych. Ziele i olejek znajdują zastosowanie również w winiarstwie do produkcji wermutów oraz przemyśle spirytusowym do sporządzanie gorzkich likierów typu Chartreuse i benedyktynki, którym nadaje pikantny, gorzkawy smak. Na Bliskim Wschodzie sfermentowane liście hyzopu służą do sporządzania orzeźwiających, niskoalkoholowych przetworów. Hyzop jako przyprawa jest popularny także na Węgrzech oraz w Niemczech, gdzie dodawany jest do zup. Jest też składnikiem wielu mieszanek przyprawowych.
UWAGA: Główne składniki olejku hyzopowego (pinokamfon oraz izo-pinokamfon) po przekroczeniu dawek toksycznych mogą powodować występowanie drgawek. Pierwsze wzmianki o działaniu tego typu były opisane już w 1891 roku przez Cadeac i Meunier, którzy po podaniu iniekcyjnym dawki 2,5 mg/kg psu stwierdzili natychmiastową odpowiedź neurotoksyczną. Opisywane były również przykłady przedawkowania olejku hyzopowego (15-30 kropel) które wywoływało drgawki u pacjentów. Poznanie dokładnego mechanizmu neurotoksyczności składników olejku eterycznego otrzymanego z hyzopu lekarskiego są przedmiotem dalszych badań.
Ze względu na powyższe składniki stosowanie olejku hyzopowego do inhalacji powinno odbywać się po konsultacji z aromaterapeutą.
Nie zaleca się stosowania tego olejku kobietom w ciąży.
Katedra i Zakład Farmakognozji
Uniwersytet Medyczny w Lublinie
