październik 2014, nr 98/76 online
W codziennej praktyce aptecznej często napotykamy recepty na leki złożone z antybiotykami o dość zróżnicowanym przeznaczeniu klinicznym w zakresie drogi podania, typu postaci leku i wieku pacjenta. Aby poprawnie wykonać receptę nie wystarczy wiedza z zakresu farmakologii, farmakoterapii czy chemii leków, musimy również znać właściwości fizykochemiczne substancji czynnej np. rozpuszczalność w podstawowych rozpuszczalnikach stosowanych w recepturze aptecznej. Bez tej wiedzy poprawne wykonanie leku złożonego będzie niemożliwe lub wykonamy lek błędnie, skutkiem czego postać farmaceutyczna nie będzie gwarantować efektywnej terapii z poziomu fazy farmaceutycznej.
W poprzednim artykule opisaliśmy właściwości neomycyny pod kątem farmakologiczno-farmakoterapeutycznym oraz jakże ważnym – toksykologicznym (ototoksyczność). W obecnej odsłonie chcemy przypomnieć jak postępować z neomycyną w układzie recepty złożonej na lek recepturowy.
Informacje potrzebne pracującym za II stołem
Neomycyny siarczan jako substancja „pro receptura” ma postać białego lub żółto-białego proszku o znacznych właściwościach higroskopijnych. Bardzo dobrze rozpuszcza się w wodzie oraz glikolu propylenowym, ale jego rozpuszczalność w rozpuszczalnikach organicznych jest znikoma. Jest wrażliwa na działanie światła, wilgoci, powietrza oraz temperatury. Roztwory wodne wykazują trwałość w szerokim zakresie pH (2-9), przy czym najtrwalsze są te o odczynie słabo kwaśnym lub obojętnym. Odwrotna sytuacja ma miejsce w przypadku aktywności przeciwbakteryjnej: najaktywniejsze są roztwory o odczynie alkalicznym (pH ok. 8). Zaobserwowano, że dodatek wody wapiennej (w stosunku 50:50 z podłożem) zwiększa aktywność neomycyny w maściach przez pierwsze 7 dni stosowania. W dniu 10 odnotowano ponad 30% spadek aktywności przeciwbakteryjnej maści.
Ze względu na fakt, że flawomycyna (ku pamięci – synonim neomycyny) to antybiotyk, leki recepturowe należy wykonywać w warunkach aseptycznych. Podczas przygotowania kropli do oczu farmaceuta pamiętać musi o zapewnieniu izotoniczności, odpowiedniego pH i ochrony przed wniknięciem drobnoustrojów. Najczęściej stosowane stężenia w kroplach ocznych zapewniają osiągnięcie pH w granicach norm, co eliminuje konieczność stosowania roztworu buforowego. Izotoniczność kroplom do oczu zapewnia rozpuszczenie neomycyny w roztworze kwasu borowego, a konserwowanie za pomocą 3 zestawu środków konserwujących (boran fenylortęciowy i alkohol β-fenyloetylowy) przedłuża ich okres ważności do 10 dni. Krople z neomycyną mogą być wyjaławiane termicznie w aparacie Kocha (100oC przez 30 minut) lub przez sączenie wyjaławiające. Krople do uszu z siarczanem flawomycyny najczęściej sporządzane bywają analogicznie do kropli ocznych lub przez rozpuszczenie substancji w jałowym glikolu propylenowym. Podłożami stosowanymi do sporządzenia maści z neomycyną są najczęściej: maść cholesterolowa lub maść prosta oczna. Trwałość substancji w podłożach bezwodnych jest dłuższa niż w uwodnionych. Przy wykonywaniu recept należy pamiętać o mikronizacji antybiotyku, co ułatwi jego rozpuszczenie w jak najmniejszej ilości wody konserwowanej i dokładną homogenizację z podłożem (powstaje maść typu roztwór).
W praktyce aptecznej mimo zanotowanego spadku popularności leków recepturowych, farmaceuci nadal spotykają się z ordynacjami przygotowania kropli do oczu, uszu, nosa, maści naskórnych i ocznych, płynów, globulek dopochwowych lub proszków.
Przykłady recept lekarskich oraz opisy ich wykonania
Rp. 1
Hydrocortisoni 0,25
Neomycyni sulfas 0,25
Ephedryni hydrochloridi 0,25
Mentholi 0,25
Eucerini 30,0
3% Sol. Acidi borici ad 50,0
M.f. unguentum
D.S. na skórę
W warunkach aseptycznych odważamy na wadze proszkowej kolejno po 0,25g jałowych: hydrokortyzonu, siarczanu neomycyny, chlorowodorku efedryny oraz mentolu. Następnie do jałowej zlewki odważamy 19 gramów przygotowanego wcześniej 3% roztworu kwasu bornego. W zlewce z kwasem bornym rozpuszczamy siarczan neomycyny oraz chlorowodorek efedryny. W jałowym moździerzu rozdrabniamy hydrokortyzon oraz mentol. Po wykonaniu tych czynności do jałowego plastikowego pojemnika z ruchomym dnem odważamy 30 gramów jałowej euceryny, wsypujemy zmikronizowany hydrokortyzon oraz mentol, a na koniec wlewamy roztwór kwasu bornego z efedryną i neomycyną. Następnie wkładamy jałowe jednorazowe mieszadło, pojemnik zamykamy i za pomocą unguatora homogenizujemy maść. Należy pamiętać o odpowiednim nastawieniu parametrów unguatora. Początkowo na najmniejszej szybkości obrotów przez minutę poddajemy maść mieszaniu, aby zapobiec rozpryskiwaniu po ściankach i zapewnić jednolitość homogenizacji. Następnie nastawiamy szybkość obrotów na 6, a czas na 5 minut. Po zakończeniu pracy unguatora (plastikowa część mieszadła pozostaje w środku) zakręcamy pojemnik jałową nakrętką i zaopatrujemy w odpowiednio opisaną pomarańczową sygnaturkę. Oczywiście powyższą receptę można wykonać również w bardziej tradycyjny sposób – bez udziału unguatora. Wówczas najpierw sporządzamy emulsję w której zawieszamy substancje, które się nie rozpuszczają.
Analogiczny sposób wykonania należy zastosować w przygotowaniu innych recept na maści zawierające neomycynę np. takich jak poniższe.
Rp. 2
Neomycyni 2,0
Hydrocortisoni 1,0
Vit A+D3 10,0
Dermatholi 2,0
Eucerini
Lanolini aa ad 100,0
M.f. unguentum
Rp. 3
Ac. Borici 0,5
Hydrocortisoni 0,2
Neomycyni 0,4
Benzocaini 2,0
Vaselini flavi ad 20,0
M.f. unguentum
Rp. 4
Ephedrini hydrochloridi 0,05
Neomycini sulfas 0,04
Aquae pur. ad 15,00
M.f. solutio
D.S. 2 x 1 kropla do nosa
W warunkach aseptycznych na wadze proszkowej odważamy kolejno 0,04 grama siarczanu neomycyny oraz 0,05 grama chlorowodorku efedryny. Następnie do wytarowanej zlewki wlewamy około 10 gramów wody destylowanej, w której rozpuszczamy odważone substancje. Po rozpuszczeniu, do wytarowanej buteleczki ze szkła oranżowego przesączamy zawartość zlewki, a następnie uzupełniamy wodą do 15 gramów. Całość zamykamy nakrętką z zakraplaczem i zaopatrujemy w odpowiednio opisaną pomarańczową sygnaturkę. W przypadku tej recepty pozostaje do rozważenia, najlepiej w konsultacji z lekarzem przepisującym czy nie należałoby tego preparatu doprowadzić do izotoniczności.
Rp. 5
Neomycini 0,05
Hydrocortisoni 0,01
Ethanoli 30o ad 10,0
M.f. solutio
D.S. Krople do ucha
W warunkach aseptycznych, na wadze proszkowej odważamy kolejno 0,01 grama hydrokortyzonu oraz 0,05 grama neomycyny. Następnie odważamy do wytarowanej zlewki obliczoną uprzednio ilość: 3,92 grama alkoholu 70o (zazwyczaj w asortymencie apteki znajduję się albo 70o albo 95o alkohol etylowy więc konieczne jest wykonywanie rozcieńczeń), w którym rozpuszczamy rozdrobniony wcześniej hydrokortyzon. Do wytarowanej zlewki odmierzamy niewielką ilość (ok 3ml) jałowej wody, w której rozpuszczamy siarczan neomycyny oraz dodajemy 2 krople boranu fenylortęciowego oraz 2 krople alkoholu β-fenyloetylowego. Następnie przesączamy klarująco do wytarowanej, jałowej, oranżowej buteleczki, dodajemy etanolowy roztwór hydrokortyzonu i uzupełniamy wodą do objętości 10,0 gramów. Zakręcamy nakrętką z zakraplaczem i zaopatrujemy w odpowiednio opisaną pomarańczową sygnaturkę.
Rp. 6
Neomycini sulfas 0,05
Aquae pro usu ophthalmico ad 10,0
M.f. guttae ophthalmicae
D.S. Krople do oczu
Ta z pozoru prosta (gdyż zaledwie dwuskładnikowa) recepta na krople do oczu musi być wykonywana uważnie, aby gotowy preparat sprostał wszystkim wymaganiom dla tej postaci leku (izotoniczność, jałowość, brak zanieczyszczeń nierozpuszczalnych).
Z tabeli doboru właściwych środków pomocniczych oraz metod sporządzania kropli ocznych odczytujemy ilość gramów wody do rozpuszczenia 0,1 grama siarczanu neomycyny, która wynosi 1,2 grama. Obliczamy ilość wody w jakiej należałoby rozpuścić 0,05 grama siarczanu neomycyny, aby uzyskać roztwór izotoniczny z płynem łzowym oraz procent całego preparatu, jaki ta ilość stanowi:
0,1g – 1,2g H2O
0,05g – x (g)
x=0,6g H2O
10,0g – 100%
0,6g – x (%)
x=6% oznacza, że 6%<20%
Obliczony procent wody stanowi mniej niż 20%, dlatego krople należy wykonać rozpuszczając przepisaną ilość siarczanu neomycyny tylko w roztworze do uzupełnień C. W warunkach aseptycznych odważamy więc 0,05 grama jałowego siarczanu neomycyny. Do jałowej wytarowanej zlewki odważamy ok. 5,0 gramów jałowego 1,9% roztworu kwasu borowego (roztwór do uzupełnień C), w którym rozpuszczamy uprzednio odważony antybiotyk (mieszając za pomocą jałowej szklanej bagietki). Dodajemy 2 krople boranu fenylortęciowego i 2 krople alkoholu β-fenyloetylowego (zestaw nr 3 środków konserwujących) i uzupełniamy roztworem izotonizującym C do 10,0 gramów. Następnie całość przesączamy klarująco do jałowej buteleczki, szyjkę butelki owijamy folią aluminiową i poddajemy procesowi wyjaławiania termicznego w aparacie Kocha (zamiast tej metody możemy przesączyć roztwór wyjaławiająco przez sączek o wielkości porów 0,22 mikrometra). Po sterylizacji butelkę zamykamy jałową nakrętką z zakraplaczem i zaopatrujemy w odpowiednio opisaną pomarańczową sygnaturkę z emblematem oka oraz informację „chronić od światła”.
dr n. farm. Michał Krzysztof KołodziejczykSpecjalista Farmacji Aptecznej
Starszy Wykładowca
Zakład Technologii Postaci Leku
Katedra Farmacji Stosowanej
Uniwersytet Medyczny w Łodzi
dr n. farm. Michał J. Nachajski
adiunkt
Zakład Technologii Postaci Leku,
Uniwersytet Medyczny w Łodzi
mgr farm. Aleksandra Kaczmarek
Stażystka
Wydział Farmaceutyczny
Uniwersytet Medyczny w Łodzi
Piśmiennictwo :
1. Korbut R.: Farmakologia, Wydawnictwo Lekarskie PZWL, Warszawa 2012.
2. Janiec W,: Farmakodynamika, tom 1, Wydawnictwo Lekarskie PZWL, Warszawa 2008.
3. Samczewska G.: Receptura aseptyczna, Uniwersytet Medyczny w Łodzi, Łódź 2011
4. Jachowicz R.: Receptura apteczna, Wydawnictwo Lekarskie PZWL, Warszawa 2010.
5. Krówczyński L.: Ćwiczenia z receptury. Collegium Medium UJ, Kraków 1996
6. Haynes D.S., Rutka J., Hanke M., Roland P.S.: Ototoxicity of ototopical drops- an update. Otolaryngologic Clinics of North America 2007, 40: 669-683
7. Huth M.E., Ricci A.J., Cheng A.G.: Mechanisms of aminoglycoside ototoxicity and targets of hair cell protection. International Journal of Otolaryngology 2011
8. Narożny W., Siebert J., Kuczkowski J.: Ototoksyczność – niebezpieczeństwo farmakoterapii. Forum Medycyny Rodzinnej 2008, tom 2, nr 6, 445–453
9. Tunel U., Aygenc E., Clerici W.: Protection against aminoglycoside otic drop-induced ototoxicity by a spin trap (PBN): chronic effects. KBB-Forum 2003: 2(1)
10. Harada T., Nagai Y., Iwamori M., Nomura Y.: Ototoxixity of neomycyn and its penetration through the round window membrane into the perilymph. Annals of Otology, Rhinology and Laryngology 1986, 95, 404-408
11. Farmakopea Europejska IV
12. http://www.inchem.org/documents/jecfa/jecmono/v51je02.html