09.2013 – „Otyłość wśród małych dzieci i młodzieży.”

wrzesień 2013, nr 85/63 online

 

   Otyłość określana epidemią XXI wieku, jest definiowana jako nadmiar masy ciała w stosunku do masy należnej dla wzrostu i płci, przekraczający 25%. Natomiast nadmiar masy ciała mieszczący się w granicach 10-25% klasyfikujemy jako nadwagę. Szacuje się, że w 2015 roku na świecie będzie 2,3 biliona osób z nadwagą, w tym 704 miliony osób otyłych. Problem ten dotyczy głównie osób dorosłych, ale wiadomo, iż występowanie nadwagi i otyłości u dzieci dramatycznie rośnie na całym świecie.

   W Stanach Zjednoczonych problem zaczął narastać w latach 60-tych XX wieku. Szczególnie w ostatnim dziesięcioleciu zaobserwowano bardzo szybki wzrost częstości występowania nadwagi i otyłości wśród najmłodszych. Z raportu International Obesity Task Force (IOTF) obejmującego lata 2007-2011 wynika, że co piąte dziecko w Europie ma problemy z utrzymaniem prawidłowej masy ciała. W Polsce, w latach 1994 i 1995, przeprowadzono badanie oceniające częstość występowania nadwagi i otyłości wśród dzieci i młodzieży w wieku od 6 do 17 lat. W badaniu tym u 8,7% dzieci i młodzieży stwierdzono nadwagę, zaś 3,4% sklasyfikowano jako otyłe. Według nowszego, wieloośrodkowego badania u około 15% stwierdzono nadwagę, a około 4% sklasyfikowano jako otyłe. Otyłość występuje częściej u dziewczynek i kobiet niż u chłopców i mężczyzn. Na podstawie badań przeprowadzonych przez Instytut Żywności i Żywienia stwierdzono, że wystąpieniu otyłości sprzyja bycie jedynakiem i zamieszkiwanie w mieście. Również im wyższe dochody na członka rodziny, tym wyższe ryzyko otyłości, szczególnie u chłopców. Ocena częstości występowania otyłości w różnych częściach Polski wydaje się być zależna od regionu, najwięcej otyłych dzieci jest w województwie mazowieckim, a najmniej w świętokrzyskim. Ponadto coraz częściej problemy z otyłością w Polsce mają swój początek w bardzo młodym wieku. Szacuje się, że w naszym kraju około 20% dorosłych i 10% populacji dzieci i młodzieży cierpi z powodu problemów zdrowotnych związanych z nadmierną masą ciała.

 

   Wzrost masy ciała u Polaków w ostatnich latach wynika ze zmiany stylu życia i dostępności produktów spożywczych o dużej kaloryczności. W czasach PRL-u, gdy sklepowe półki były puste, nadmiar kilogramów mógł świadczyć o sukcesie i dobrobycie. Otyłe dziecko uważane było za szczęśliwe i zdrowe. Dzisiaj wiadomo, że jest to mit.  Otyłość we wczesnym okresie życia jest szczególnie istotna ze względu na związane z nią konsekwencje zdrowotne i wpływ na psychospołeczny rozwój młodych ludzi.

 

   Rozwój dzieci, zarówno psychiczny, jak i fizyczny przebiega bardzo indywidualnie. Na wzrost i masę ciała dzieci jedynie w około 5% wpływają czynniki genetyczne. Badania wykazały, że u około 4% dzieci z otyłością występującą we wczesnym dzieciństwie obecna jest mutacja receptora melanokortyny 4 (MC4R). Otyłość jest dziedziczona w genetycznie uwarunkowanych zespołach: Willy-Pradera, Bardeta-Moona-Biedla, Alstroma-Hallgrena, Cohena, Carpentera, a także w zespole Downa. Jak się okazuje, dominujący wpływ na masę ciała dzieci mają uwarunkowania środowiskowe. Zaliczyć do nich możemy sposób karmienia niemowlęcia, ogólne warunki życia rodziny czy przebyte choroby (niedoczynność tarczycy, choroba i zespół Cushinga, niedoczynność przysadki, zespół policystycznych jajników). Najczęstszą postacią otyłości występującą u dzieci i młodzieży, jest otyłość prosta spowodowana źle zbilansowaną energetycznie dietą oraz ograniczeniem wysiłku fizycznego. Stanowi ona aż 90% przypadków! Należy zaznaczyć, że otyłość bardzo często występuje w całych rodzinach. Sugeruje się, że jeżeli rodzice są otyli, dziecko ma 70% szansę bycia również otyłym. Natomiast ryzyko wystąpienia otyłości u dziecka mającego szczupłych rodziców wynosi jedynie 10%. Za ten stan odpowiadają nie geny, ale „dziedziczone” zwyczaje żywieniowe rodziny.  

 

   Ponieważ otyłość wieku rozwojowego jest istotnym problemem całego świata bardzo ważne jest stosowanie ujednoliconego pomiaru masy ciała dzieci i młodzieży. W codziennej praktyce wystarczy posłużyć się siatkami centylowymi. Siatki centylowe można znaleźć w książeczkach zdrowia dziecka i odszukać masę ciała należną do wzrostu i wieku dziecka. Kolejną metodą dla stwierdzenia, czy dziecko ma nadwagę bądź otyłość jest wskaźnik masy ciała (BMI). Wskaźnik ten oblicza się dzieląc masę ciała wyrażoną w kilogramach przez kwadrat wzrostu wyrażony w metrach (kg/m2). Należy go interpretować posługując się siatkami centylowymi i porównań dokonywać w stosunku do standardów określonych dla danego wieku i płci. Otyłość stwierdza się, gdy wartość BMI przekracza 97 centyl, natomiast dla wartości mieszczących się w przedziale 90-97 centyl rozpoznaje się nadwagę. BMI jest rekomendowany do oceny masy ciała u osób w wieku rozwojowym przez Światową Organizację Zdrowia (World Health Organization – WHO), IOFT oraz program Zapobiegania Nadwadze i Otyłości oraz Przewlekłym Chorobom Niezakaźnym poprzez Poprawę Żywienia i Aktywności Fizycznej POL-HEALTH zatwierdzony w Polsce.

 

 

 

 

   Zbyt pulchne niemowlęta często same chudną około drugiego roku życia, kiedy nabierają sprawności ruchowej. Nadwaga i otyłość u niemowląt i małych dzieci może nieść ze sobą bardzo poważne konsekwencje, jednak jak wskazują badania wielu rodziców nie rozumie jak ważne jest utrzymanie odpowiedniej masy ciała u małych dzieci oraz wyrobienie prawidłowych nawyków żywieniowych. Jeżeli dziecko do czwartego roku życia będzie otyłe, istnieje prawie 40% prawdopodobieństwo, że jako osoba dorosła też będzie borykać się z nadmiarem kilogramów. Metabolizm zaprogramowany we wczesnym dzieciństwie będzie funkcjonował przez całe życie, a energia będzie magazynowana w postaci tkanki tłuszczowej. Wykazano zależność pomiędzy karmieniem piersią a otyłością w późniejszym dzieciństwie. Obecnie wiadomo, że u dzieci karmionych piersią przez okres dłuższy niż 3 miesiące rzadziej występuje otyłość. Pokarm matki ma znacznie mniej białka niż sztuczne odżywki, które dostarczają dziecku 3 razy więcej białka niż zalecana dzienna dawka. Poza tym stwierdzono związek między otyłością u maluchów a niedostatecznym czasem snu. Zauważono, iż w ciągu ostatnich dwóch dekad nastąpił ogólny spadek czasu przeznaczonego na sen wśród dzieci poniżej 3 roku życia. W badaniu opublikowanym w 2011 roku w British Medical Journal wykazano, że wśród dzieci w wieku od 3 do 5 lat każda dodatkowa godzina snu w nocy powodowała zmniejszenie wartości BMI oraz obniżenie ryzyka otyłości. Badacze zauważyli, że mniejsze wartości BMI spowodowane były mniejszą zawartością tkanki tłuszczowej w organizmie, co może sugerować, że nieodpowiednia ilość snu zaburza proporcje tkanki tłuszczowej i beztłuszczowej (czyli masy kości, mięśni, narządów wewnętrznych, wody) w ciele dziecka. Jednocześnie sugerują, aby od najwcześniejszego dzieciństwa wyrabiać prawidłowe nawyki związane ze snem.

   Kolejnym bardzo ważnym sposobem zapobiegania otyłości u dzieci jest stworzenie sytuacji, które zachęcają niemowlęta i małe dzieci do aktywności fizycznej w ciągu dnia. Spacery, gry i zabawy ruchowe na świeżym powietrzu pomogą utrzymać prawidłową masę ciała zarówno dzieciom, jak i ich opiekunom. Dorośli powinni również kontrolować czas spędzony przez dzieci na oglądaniu telewizji, czy grach na komputerze. Czynności te powinny być ograniczone szczególnie u dzieci do 5 roku życia.

   A oto kilka zasad, które mogą zmniejszyć ryzyko wystąpienia otyłości u małych dzieci:

 

• Należy podawać świeże owoce i wodę zamiast dosładzanych soków.
• Porcje jedzenia powinny być dostosowane do wieku dziecka. Sugeruje się, że odpowiednia ilość posiłku powinna być wielkość zaciśniętej piąstki malucha.
• Posiłki powinny byś spożywane przy stole w kuchni, a nie przed telewizorem. Najlepiej, w miarę możliwości, zaplanować wspólne, rodzinne posiłki.
• Posiłki powinny być spożywane regularnie. Dziecko powinno zjeść 4-5 wartościowych posiłków dziennie i bez podjadania pomiędzy nimi (zwłaszcza słodyczy, słodkich, gazowanych napojów oraz dań typu fast food).
• Jedzenie nie powinno być traktowane jako nagroda!
• Wspólna zabawa lub wycieczka w wolne dni powinna zastąpić wyjścia do centrum handlowego, ponieważ model spędzania wolnego czasu pozostaje na całe życie.

 

 

 

 

 

   Dieta młodego pokolenia jest często niewłaściwie wyważona. Dominują w niej produkty o wysokiej kaloryczności, przekraczające dzienne zapotrzebowanie organizmu, jednocześnie dieta ta uboga jest w odpowiednie składniki odżywcze. Młodzież chętnie „podjada” wysokokaloryczne i słodkie przekąski, często jedzenie spożywane jest w nadmiernych ilościach. Owoce i warzywa rzadko goszczą w jadłospisie, a konsumpcja ich jest znacznie niższa niż rekomendowane normy. Młodzi ludzie coraz częściej stołują się poza domem, w restauracjach typu fast food. Z raportu Najwyższej Izby Kontroli o otyłości uczniów wynika, że w większości szkół w sklepikach i automatach spożywczych na szkolnych korytarzach można kupić chipsy i słodkie napoje, podczas gdy sklepiki z produktami zdrowej żywności działają jedynie w 16% placówek w Polsce. Poza tym młodzi ludzie spędzają dużo czasu przed komputerami, grając lub surfując w sieci. Oczywiście, zajęcia te nie wymagają wysiłku fizycznego i wydatkowania energii. Z kolejnego raportu Najwyższej Izby Kontroli o lekcjach wychowania fizycznego wynika, że w gimnazjach i liceach uczniowie niechętnie uczestniczą w zajęciach sportowych, a nawet 30% uczniów szkół korzysta z długoterminowych zwolnień lekarskich.

 

 

 

 

   Obecnie w wielu krajach otyłość stała się bardzo poważnym problemem zdrowia publicznego. W Stanach Zjednoczonych jest drugą co do częstości występowania przyczyną chorób, a nawet śmierci, którym można byłoby zapobiec i ustępuje tylko paleniu papierosów! Coraz częściej występująca u dzieci i młodzieży otyłość stała się przyczyną licznych schorzeń, z którymi kiedyś lekarze praktycznie nie mieli do czynienia. Oprócz negatywnego wpływu na kondycję fizyczną i poczucie własnej wartości, otyłość zwiększa ryzyko wielu chorób. Nadmierne spożycie tłuszczów zwierzęcych przez młodzież zwiększa ryzyko chorób układu sercowo-naczyniowego, w tym choroby niedokrwiennej serca, a także chorób przewodu pokarmowego i kamicy żółciowej. Ponadto mogą rozwinąć się takie zaburzenia jak hiperlipidemia, nadciśnienie tętnicze i zaburzenia metabolizmu węglowodanów, które ostatecznie prowadzą do rozwoju cukrzycy typu 2. Ludzie, których BMI wynosi pomad 35 kg/m2, mają 20-krotnie większe ryzyko rozwoju cukrzycy typu 2 w porównaniu do osób o prawidłowym BMI. Ryzyko rozwoju zespołu metabolicznego jest o 50% wyższe u dzieci i młodzieży otyłych, w porównaniu do równolatków z prawidłową masą ciała. U dzieci z nadmierną masą ciała istotnie częściej występuje astma oskrzelowa, niealkoholowe stłuszczenie wątroby, bezdechy senne, nadciśnienie śródczaszkowe, a także zwiększa się ryzyko występowanie niektórych nowotworów, głównie hormonozależnych. Oprócz tego u otyłych dzieci występują powikłania ortopedyczne, zaburzenia wzrastania i dojrzewania płciowego oraz problemy psychologiczne związane z brakiem akceptacji w grupie rówieśniczej. Na podstawie danych statystycznych, sugeruje się, że większość otyłych dorosłych miało nadwagę lub otyłość we wczesnej młodości.

 

 

 

 

   Profilaktyka otyłości polega przede wszystkim na promowaniu wzmożonej aktywności fizycznej i zmiany nawyków żywieniowych. Już od najmłodszych lat dzieci powinny wiedzieć jak ważny jest codzienny wysiłek fizyczny. Zaleca się co najmniej 1 godzinę wzmożonej aktywności, natomiast czas spędzony przed monitorem komputera lub telewizora powinien być ograniczony do maksymalnie 2 godzin dziennie. Młode osoby zagrożone wystąpieniem otyłości powinny być informowane o konsekwencjach i powikłaniach związanych z nadmierną masą ciała, a jednocześnie powinny być nauczone prawidłowego modelu żywieniowego, zapewniającego prawidłową liczbę kalorii i optymalną zawartość składników odżywczych, niezbędną do prawidłowego wzrostu i rozwoju.

 

 

 

 

   U dzieci farmakoterapia otyłości nie jest preferowana. W przypadkach, gdy istnieje ryzyko powikłań lub współistnieją czynniki ryzyka zespołu metabolicznego prowadzone jest leczenie specjalistyczne: metaboliczne, endokrynologicznie, diabetologiczne, psychologiczne. W wielu miastach istnieją poradnie leczenia otyłości, w których dzieckiem zajmuje się zespół lekarza, dietetyka, rehabilitanta i psychologa.

   Najważniejsze jest dostrzeżenie problemu przez osoby z najbliższego otoczenia i wsparcie uzyskane od rodziny. Dziecko widząc zrozumienie i chęć pomocy staje się bardziej zmotywowane i chętne do przeorganizowania trybu życia. Wspólny wysiłek fizyczny i dieta pomogą dziecku w pokonaniu problemu. Należy pamiętać, że dieta u dziecka powinna być uzgodniona z lekarzem i dietetykiem. Dieta ubogoenergetyczna, zawierająca 1000-1500 kcal może być stosowana u dzieci powyżej 7 roku życia, zaś diety jeszcze bardziej restrykcyjne mogą być u dzieci stosowane jedynie w warunkach szpitalnych. Należy jednak pamiętać, że najlepsza dieta, stosowana bez zmiany stylu życia, nie da takich efektów jak połączenie leczenia dietetycznego ze zwiększeniem wysiłku fizycznego.

Fot. Fotolia.pl