08.2011 – „Zaburzenia odżywiania.”

sierpień 2011, nr 60/38 online

 

ZABURZENIA ODŻYWIANIA

   „Zaburzenia odżywiania” to szeroki termin obejmujący różne problemy zdrowotne związane z przyjmowaniem pokarmów. Mogą one polegać zarówno na przyjmowaniu zbyt małej ilości pożywienia, na objadaniu się, jak i na stosowaniu różnych specyficznych „diet”, mających niewiele wspólnego ze zdrowym, urozmaiconym odżywianiem się.

   Osoba cierpiąca na zaburzenia odżywienia może początkowo zjadać coraz mniejsze lub coraz większe ilości jedzenia, co może ostatecznie doprowadzić do utraty kontroli nad przyjmowaniem pokarmu. W wielu przypadkach ogromnym problemem staje się również obsesja na temat masy ciała i jego wyglądu. Konsekwencje zaburzeń odżywiania mogą być bardzo niebezpieczne tak dla zdrowia fizycznego, jak i psychicznego, a w skrajnych przypadkach prowadzą do śmierci.

 

   Zaburzenia odżywiania występują najczęściej u nastolatków oraz młodych dorosłych, zdarzają się jednak przypadki także wśród dzieci i osób starszych.

   Do najczęściej występujących zaburzeń można zaliczyć:

 

– jadłowstręt psychiczny (ang. anorexia nervosa);
– bulimię – nazywaną żarłocznością psychiczną (ang. bulimia nervosa) oraz;
– jedzenie kompulsywne (ang. binge-eating disorder).

 

   Zaburzenia odżywiania występują zarówno u kobiet jak i u mężczyzn. Jednak to kobiety chorują ok. 10 razy częściej niż mężczyźni. W Stanach Zjednoczonych zaburzenia odżywiania dotyczą ok. 24 mln ludzi i zajmują pierwsze miejsce pod względem śmiertelności wśród wszystkich chorób psychicznych. Osoby chorujące na jadłowstręt psychiczny posiadają aż 18 razy większe ryzyko zgonu w porównaniu z populacją osób w podobnym wieku.

   Zaburzenia odżywiania są więc problemem realnym, ale potencjalnie wyleczalnym. Często towarzyszą im takie choroby jak depresja, zaburzenia lękowe czy nadużywanie substancji psychoaktywnych. Pomimo, że problem jest poważny to tylko 1 na 10 chorych osób ma postawione odpowiednie rozpoznanie. Na początku rozwoju zaburzenia skuteczna i wystarczająca może być interwencja polegająca na odpowiedniej edukacja na temat żywienia, jednak w skrajnych przypadkach niezbędna jest hospitalizacja na wyspecjalizowanych oddziałach zaburzeń odżywiania.

 

 

 

   Termin anoreksja wywodzi się z języka greckiego i pochodzi od słów an – „pozbawienie, brak” i oreksis – „apetyt”. Pierwsze opisy osób ograniczających przyjmowanie pokarmu pochodzą ze średniowiecza i przedstawiają praktyki ascetyczne podjemowane z pobudek religijnych. Opisy zachowań dziewcząt odpowiadające kryteriom jadłowstrętu można znaleźć także w XVII-wiecznych angielskich i francuskich tekstach. W drugiej połowie XIX wieku próbowano tłumaczyć przyczyny tego zaburzenia. Początkowo traktowano je wyłącznie jako zaburzenia reaktywne, histeryczne. Po opisaniu przez Simmondsa w 1914r. niewydolności podwzgórzowo-przysadkowej prowadzącej do zaniku apetytu i wyniszczenia, jadłowstręt zaczęto tłumaczyć jako chorobę układu wewnątrzwydzielniczego. Rozdzielenie obu zaburzeń nastąpiło dopiero w 1948r. po badaniach Bekmana przeprowadzonych w USA. Pierwsze kryteria diagnostyczne opracował Russell w 1970 r.

 

 

   Anoreksja charakteryzuje się niechęcią do osiągnięcia prawidłowej masy ciała, obsesyjnym myśleniem na temat przytycia oraz zaburzonym postrzeganiem własnego ciała. Poczucie własnej wartości jest ściśle związane z utrzymywaniem odpowiedniej wagi oraz wyglądu. Przy tym osoby dotknięte jadłowstrętem nie zauważają negatywnych skutków zdrowotnych związanych z niedowagą i bagatelizują ich powagę. Pomimo, że mają zbyt niską masę ciała postrzegają siebie jako osoby posiadające nadwagę. W związku z tym często się ważą, ograniczają ilość i rodzaj pokarmów które spożywają. Niedobory pokarmowe prowadzą do rozwoju zaburzeń hormonalnych leżących u podstaw m.in. zaburzeń cyklu menstruacyjnego. U niektórych osób z jadłowstrętem występują okresy objadania się, po których przejawiają one różne zachowania kompensacyjne takie jak

 

– stosowanie rygorystycznej diety;
– prowokowanie wymiotów;
– intensywne ćwiczenia fizyczne;
– stosowanie środków przeczyszczających, enem;
– stosowanie leków moczopędnych.

 

   Ze względu na występowanie okresów objadania się, Garner wyodrębnił dwa typy anoksji: typ restrykcyjny (nie występują okresy objadania się) oraz typ bulimiczny (w którym takie sytuacje mogą się zdarzyć).
Pacjenci chorujący na anoreksję mogą wrócić do pełni zdrowia po jednym epizodzie. U części chorych jednak zdarzają się nawroty choroby. W ciężkich przypadkach jadłowstręt ma przewlekły, długotrwały przebieg prowadzący do stopniowego wyniszczenia organizmu.

   Wraz z utratą masy ciała i pojawieniem się niedoborów pokarmowych i zaburzeń hormonalnych pojawiają się takie objawy jak:

 

– zmniejszenie masy kostnej (osteopenia i osteoporoza);
– łamliwość i kruchość włosów i paznokci;
– suchość i zmieniona barwa skóry (żółtawe podbarwienie spowodowane karotenemią);
– pojawienie się owłosienia na całym ciele pod postacią meszku (lanugo);
– niedokrwistość, osłabienie siły mięśniowej;
– zaparcia;
– obniżenie ciśnienia krwi i spowolnienie akcji serca;
– uszkodzenie mięśnia sercowego i innych narządów wewnętrznych;
– obniżenie temperatury ciała;
– spowolnienie, ciągłe poczucie zmęczenia;
– bezpłodność;

 

   Jadłowstręt psychiczny należy zawsze różnicować z kacheksją, czyli wyniszczeniem organizmu w przebiegu chorób nowotworowych, a także z innymi przewlekłymi chorobami somatycznymi takimi jak gruźlica czy przewlekłe zapalenie jelit. Również w przebiegu chorób psychicznych: depresji czy schizofrenii mogą wystąpić okresy obniżonego apetytu czy też zupełna odmowa jedzenia z pobudek psychotycznych. Choroby te zostały zebrane w tabeli 2.  

 

Różnicowanie jadłowstrętu psychicznego

depresja schizofrenia histeryczna odmowa jedzenia bulimia zaburzenia tarczycy choroba Adisona stany zapalne przewodu pokarmowego choroba reumatyczna, gruźlica, bruceloza zespół tętnicy krezkowej górnej choroby nowotworowe

 

 Bulimia

 

   Terminu bulimia po raz pierwszy użył Galen w II wieku n.e., pochodzi on od greckich słów limos – „głód” i bous – „byk”, „wół”, słowo bulimia można więc przetłumaczyć jako „byczy głód”. Praktyki przeczyszczania się mające na celu uzyskanie zdrowia i szczęścia były znane już w starożytności. Senece przypisuje się twierdzenie „człowiek je, aby wymiotować i wymiotuje, aby jeść”. Opisy zachowań bulimicznych można znaleźć również w tekstach średniowiecznych (diety niektórych świętych), a także w literaturze medycznej z wieków późniejszych. Bulimię jako odrębny zespół kliniczny opisał dopiero 1979r. George Russell. W 1980r. znalazła się ona jako odrębna jednostka chorobowa w amerykańskiej klasyfikacji DSM III-R.

   Bulimia charakteryzuje się występowaniem epizodów objadania się. Chorzy zjadają wówczas duże ilości pożywienia i mają poczucie braku kontroli nad przyjmowaniem pokarmów. Po okresach objadania się występują zachowania kompensacyjne takie jak: prowokowanie wymiotów, spożywanie leków przeczyszczających, moczopędnych lub stosowanie intensywnych ćwiczeń fizycznych. Często zachowania te występują w różnych kombinacjach.

 

   Podobnie do pacjentów z jadłowstrętem psychicznym osoby cierpiące na bulimię obawiają się wzrostu masy ciała, pragną schudnąć i są niezadowolone ze swojej wagi i swojego wyglądu. W przeciwieństwie jednak do anorektyków ich waga zwykle mieści się w normie lub mają oni lekką nadwagę. Zwykle zachowania bulimiczne trzymane są w sekrecie, gdyż pacjenci uważają je za odrażające i wstydzą się ich. Epizody objadania mogą występować w różnych okolicznościach, a ich częstotliwość może wahać się od kilku razy w tygodniu do kilkunastu razy w ciągu dnia. Prowokowanie wymiotów, stosowanie środków przeczyszczających i moczopędnych może prowadzić do różnych konsekwencji zdrowotnych takich jak:

 

– przewlekłe zapalenia gardła, przełyku;
– obrzęki gruczołów ślinowych;
– erozja szkliwa zębów (narażenie na kwas solny), nadwrażliwość zębów;
– choroba refleksowa;
– biegunki i zaparcia wynikające z nadużywania środków przeczyszczających;
– niedrożność porażenna jelit;
– odwodnienie, zaburzenia elektrolitowe, zaburzenia metaboliczne;

 

w następstwie których mogą wystąpić zaburzenia rytmu serca oraz napady padaczkowe.

 

   Podstawową konsekwencją bulimii jest podporządkowanie życia zachowaniom bulimicznym. Prowadzi to do zaburzeń funkcjonowania społecznego (ograniczenie kontaktów towarzyskich) i seksualnego, oraz do konfliktów rodzinnych. W tym samym czasie pacjentki z bulimią jednak względnie dobrze funkcjonują w szkole, pracy, zawierają związki małżeńskie.

 

Siedem objawów bulimii

1. zaabsorbowanie jedzeniem 2. napady objadania się, najczęściej w sekrecie 3. wymioty po napadzie objadania się 4. nadużywanie środków moczopędnych, przeczyszczających, tabletek „na odchudzanie” 5. zaprzeczanie głodzeniu się czy prowokowaniu wymiotów 6. przymusowe ćwiczenia 8. obrzęknięte ślinianki 9. pęknięte naczynka krwionośne w obrębie gałek ocznych

 

 

   Jedzenie kompulsywne to stan w którym osoba traci kontrolę nad ilością przyjmowanych pokarmów, co w tym aspekcie upodabnia to zaburzenie do bulimii. W przeciwieństwie jednak do tego zaburzenia chorzy nie stosują głodówek, nie przeczyszczają się i nie ćwiczą. W związku z tym zwykle są to osoby z nadwagą lub otyłością. Prowadzi to często do rozwoju objawów zespołu metabolicznego (otyłość trzewna, nadciśnienie, hipercholesterolemia, zaburzenia metabolizmu glukozy) co w konsekwencji wiedzie do zwiększonego ryzyka wystąpienia choroby wieńcowej czy udaru mózgu. Ponadto osoby objadające się odczuwają poczucie winy, wstydu w związku ze swoim problemem co prowadzi w mechanizmie błędnego koła do jeszcze większego objadania się. Inne typy zaburzeń odżywiania zebrano w tabeli nr 4.

 

 

   Fundamentalnymi celami leczenia zaburzeń odżywiania są: odpowiednie odżywienie chorych, zmniejszenie nadmiernej aktywności fizycznej i zaprzestanie stosowania technik przeczyszczających. W leczeniu wykorzystuje się psychoedukację, różne formy psychoterapii oraz farmakoterapię. W proces leczenia powinni być zaangażowani zarówno psychoterapeuci, psychiatrzy jak i specjaliści od zdrowego żywienia oraz specjaliści zajmujący się leczeniem chorób towarzyszących powikłaniom zaburzeń odżywiania. W większości przypadków leczenie może być prowadzone w warunkach ambulatoryjnych, ale cięższe przypadki wymagają hospitalizacji w wyspecjalizowanym oddziale zaburzeń odżywiania.

 

   Zgodnie z wytycznymi Amerykańskiego Towarzystwa Psychiatrycznego proces leczenia powinien polegać na:

 

1.    uzyskaniu stopniowego wzrostu masy ciała;
2.    leczeniu powikłań somatycznych;
3.    utrwaleniu motywacji do leczenia;
4.    edukacji w zakresie odżywiania;
5.    korekcie zachowań związanych z jedzeniem;
6.    korekcie objawów psychopatologicznych;
7.    wsparciu lub terapii rodzin;
8.    oraz zapobieganiu nawrotom.

 

    Stosowanie psychofarmakoterapii może być skuteczne w leczeniu pacjentów z anoreksją, u których występują dodatkowo objawy zaburzeń afektywnych oraz lękowych. Zaleczenie tych symptomów polepsza rokowanie w przebiegu jadłowstrętu. Nie ma jednak leku, którego stosowanie (jako jedyna interwencja) doprowadziłoby do osiągnięcia prawidłowej masy ciała.

    Farmakoterapia zaburzeń somatycznych (zaburzeń rytmu serca, zaburzeń elektrolitowych, hormonalnych) oraz leczenie żywieniowe są niezbędne w leczeniu powikłań niedoborów pokarmowych.   

   W leczeniu anoreksji wykorzystuje się różne formy psychoterapii, w tym psychoterapię indywidualną, grupową, rodzinną. Istnieje ponad 400 szkół psychoterapii. Największą popularnością cieszą się metody psychodynamiczne i behawioralno-poznawcze. Stosowanie technik psychoterapeutycznych ma na celu rozwiązanie psychicznych problemów odpowiadających za rozwój choroby. Jedną z metod terapeutycznych jest tzw. „podejście Maudsley” (ang. Maudsley approach). Jest to program stworzony w londyńskim szpitalu im. Henry'ego Maudsley'a. Metoda ta została opracowana w celu leczenia nastolatków mieszkających z rodzicami, a jej wysoka skuteczność została potwierdzona w badaniach klinicznych. Podczas leczenia, rodzice nastoletnich pacjentów z anoreksją mają wziąć pełną odpowiedzialność za żywienie swoich dzieci.

    Jak dotąd nie ma żadnej specyficznej psychoterapii, której skuteczność w leczeniu pacjentów dorosłych byłaby potwierdzona. Skuteczność psychoterapii zależy od wielu czynników takich jak zaangażowanie i motywacja pacjenta, współwystępowanie innych zaburzeń psychicznych oraz sytuacja rodzinna chorych.

   Najważniejszym elementem leczenia bulimii według wielu autorów jest psychoterapia prowadzona przez wykwalifikowanych terapeutów. Rodzaj interwencji powinien być jednak dostosowany do nasilenia objawów bulimii, wieku pacjentki/ta, dotychczasowego przebiegu choroby oraz przedchorobowego funkcjonowania osoby poddawanej leczeniu. Uwzględniając te zmienne zaproponowano 5-stopniowy model leczenia:

 

1. psychoedukacja, dostarczanie materiałów edukacyjnych;
2. ambulatoryjna terapia behawioralno-poznawcza (CBT ang. cognitive-behavioral therapy);
3. farmakoterapia (fluoksetyna) w połączeniu z psychoterapią podtrzymującą;
4. psychoterapia interpersonalna lub psychodynamiczna;
5. hospitalizacja dzienna lub całodobowa u pacjentek/ów u których zawiodły standardowe metody lub są w złym stanie somatycznym.

 

   Leczenie ma na celu ograniczenie objadania się, wymiotów oraz stosowania metod przeczyszczających. Psychoterapia behawioralno-poznawcza pozwala na zidentyfikowanie i rozwiązywanie bieżących problemów. Terapeuta pomaga pacjentowi nauczyć się rozpoznawania negatywnych automatycznych myśli, zidentyfikować i zmodyfikować błędne przekonań, zmienić swoje postępowanie w relacjach międzyludzkich. Skuteczność CBT w leczeniu bulimii została potwierdzona w badaniach klinicznych. Terapia może być prowadzona zarówno indywidualnie jak i jako terapia grupowa. W niektórych sytuacjach niezbędne jest stosowanie leków przeciwdepresyjnych. W tej grupie fluoksetyna jest jedynym lekiem, który ma odpowiednią rejestrację Amerykańskiej Agencji ds Żywności i Leków (FDA – ang. U.S. Food and Drug Administration), a jej skuteczność została potwierdzona zarówno w łagodzeniu objawów bulimii jak i zapobieganiu nawrotom.

   Mężczyźni chorujący na zaburzenia odżywiania, podobnie jak kobiety, mają zaburzony obraz własnego ciała. W przypadku anoreksji czy bulimii prezentują podobne objawy, ale rozpoznawalność tych zaburzeń jest mniejsza niż u płci przeciwnej. W dużej mierze wynika to z przekonania, że choroby te dotyczą wyłącznie kobiet. W podręcznikach dotyczących leczenia zaburzeń odżywiania autorzy wspominają raczej o pacjentkach, bulimiczkach czy anorektyczkach, a nie o ich męskich odpowiednikach. Z drugiej strony u mężczyzn występuje zaburzenie, które polega na tym, że skupiają się bardzo na tym aby stać się bardziej muskularni. Mężczyźni chorujący na bigoreksję (ang. muscle dysmorphia) widzą siebie jako mniejszych niż w istocie są i pragną zwiększyć swoją masę ciała. W związku z tym intensywnie ćwiczą, stosują leki zawierające sterydy anaboliczne oraz inne substancje mające pomóc w zwiększaniu muskulatury. W ramach swojej diety spożywają wysokokaloryczne, przeładowane białkiem posiłki. Obciążają one nie tylko przewód pokarmowy, ale także narządy decydujące o przemianie materii i metabolizmie. Osoby te często nie jedzą poza domem, obawiając się, że podane tam posiłki są dla nich nieodpowiednie.

   Zaburzenia odżywiania są poważnym problemem zdrowotnym. Występują zarówno u kobiet jak i u mężczyzn, oraz mogą wystąpić w każdym wieku. Najwięcej nowych zachorowań dotyczy nastolatków i młodych dorosłych. Głównym objawem są zaburzenia obrazu własnego ciała. Błędne postrzeganie siebie prowadzi do dążenia do doskonałości czyli idealnie szczupłej sylwetki (anoreksja) czy doskonale umięśnionej (bigoreksja). Obsesja na temat jedzenia zaczyna być tematem przewodnim, któremu podporządkowywane są inne aktywności człowieka. Takie postępowanie w skrajnych przypadkach może prowadzić do inwalidztwa, a nawet do śmierci. Początek zaburzeń często jest bardzo niewinny, bo przecież cóż złego może być w stosowaniu ziołowej herbatki na przeczyszczanie czy stosowaniu suplementów diety „na odchudzanie”. Po preparaty „na przeczyszczenie” przychodzi do apteki codziennie wiele osób. Są jednak sytuacje w których powinna zapalić się farmaceucie „czerwona lampka”. Gdy po preparaty „poprawiające przemianę materii” przychodzą osoby szczupłe lub wręcz wychudzone lub gdy jedna osoba kupuje ilości opakowań mogące innym wystarczyć na wiele miesięcy, warto się nad tym zastanowić i porozmawiać z taką osobą. Czasami zwykła rozmowa, prosta interwencja edukacyjna może zapobiec późniejszym nieszczęściom.

 

fot. dreamstime.com

 

Piśmiennictwo
1.    The Renfrew Center Foundation for Eating Disorders, “Eating Disorders 101 Guide: A Summary of Issues, Statistics and Resources,” 2003
2.    Sullivan, Patrick F American Journal of Psychiatry, Vol. 152 (7), July 1995, p. 1073-1074,
3.    Bilikiewicz, Pużyński, Rybakowski, Wciórka „Psychiatria” .Urban&Partner 2002
4.    http://www.edap.org/
5.    http://www.nimh.nih.gov/health
6.    Eisler I, i wsp. Journal of Child Psychology and Psychiatry, 2000; 1:727–736.
7.    Lock J, i wsp. Treatment Manual for Anorexia Nervosa: A Family-based Approach. New York: Guilford Press. 2001.
8.    Romano SJ, i wsp.  American Journal of Psychiatry, 2002; 151(9):96–102.