07.2013 – „Filtry ochronne.”

lipiec 2013, nr 83/61 online

 

   Słońce jest bardzo ważnym czynnikiem pozytywnie oddziaływującym na samopoczucie człowieka poprzez wpływ na wydzielanie melatoniny, jak również poprawiającym kondycję fizyczną dzięki zwiększaniu stężenia tlenu w tkankach. Ponadto promieniowanie słoneczne determinuje syntezę endogennej witaminy D3 oraz wydzielanie hormonów, korzystnie wpływa na aktywność autonomicznego układu nerwowego i reguluje procesy przemiany materii. Terapia światłem znajduje również zastosowanie w leczeniu chorób skóry, takich jak atopowe zapalenie skóry, łuszczyca, w leczeniu gruźlicy, żółtaczki oraz zapalenia płuc. Pomimo niekwestionowanych zalet płynących z korzystania z promieni słonecznych ich nadmiar bądź niekontrolowana ekspozycja na ich działanie jest zabójcza dla skóry człowieka ponieważ powoduje jej uszkodzenia, przyśpiesza starzenie i jest głównym czynnikiem wywołującym raka skóry.

   Skóra człowieka narażona jest na działanie pełnego spektrum promieniowania słonecznego, m.in. promieniowania ultrafioletowego o długości fal 10-400 nm, które jest odpowiedzialne za zmiany skórne. W skład promieniowania UV wchodzą dwa podstawowe zakresy: UVB jest to krótszy zakres o długość fal 290-320 nm oraz UVA – dłuższy zakres o długość fal 320-400 nm oraz trzeci UVC, który praktycznie całkowicie jest pochłaniany przez warstwę ozonową. Ponadto w zakresie promieniowania UVA wyróżniamy promienie UVA 1 o długości fal 340-400 nm oraz promienie UVA 2 o długości fal 320-340 nm. 

 

   Promieniowanie UVB odpowiedzialne jest za powstawanie rumienia i zaczerwienienia skóry nazywanymi opalenizną natychmiastową działając na poziomie naskórka. Ten rodzaj promieniowania odpowiedzialny jest za poparzenia słoneczne oraz wystąpienie rumienia posłonecznego. Promieniowanie UVB stymuluje syntezę nowych melanocytów oraz pobudza aktywność już istniejących. Działa immunosupresyjne i dlatego w okresie letnim obserwowana jest często reaktywacja wirusa opryszczki wargowej (Herpes simplex I). Promieniowanie słoneczne odpowiedzialne jest także za powstawanie zmian skórnych o charakterze nienowotworowym tzw. fotodermatoz, jak również powstawanie zmian nowotworowych takich jak czerniak złośliwy, rak podstawnokomórkowy, rak kolczystonabłonkowy. Ochrona oczu przed promieniowaniem UVB ma bardzo duże znaczenie w profilaktyce chorób oczu takich jak zaćma. W wielu badaniach oceniano zależność między stopniem nasłonecznienia skóry dzieci a liczbą znamion barwnikowych. Wykazano, że osoby narażone w dzieciństwie i w okresie młodzieńczym na nadmierną ekspozycję na promienie słoneczne, bez odpowiedniej ochrony, mają większą liczbę znamion barwnikowych, które są nie tylko defektem kosmetycznym, lecz stanowią jeden z istotnych czynników ryzyka rozwoju czerniaka złośliwego (melanoma malignum) i innych nowotworów skóry.

 

   Podstawową metodą ochrony przeciwsłonecznej jest stosowanie kosmetyków zawierających filtry przeciwsłoneczne (fizyczne i/lub chemiczne). Opakowanie takiego kosmetyku zgodnie z zaleceniami Komisji Europejskiej powinno zawierać informacje o tym, do jakiej klasy ochronnej przed promieniowaniem UV dany produkt należy. Wskaźnik ochrony przeciwsłonecznej (ang. sun protection factor, SPF) określa stopień ochrony przed promieniowaniem UVB, którego wartość mówi nam o ile więcej promieniowania jest potrzebne, aby wywołać rumień na skórze chronionej w stosunku do ilości promieniowania wywołującego rumień na skórze niechronionej. W 2006 roku Europejski Związek Przemysłu

 

 

Kosmetycznego COLIPA wprowadził następujące kategorie ochrony:

■ niski stopień ochrony – wartość SPF od 6 do 10;

■ średni stopień ochrony – wartość SPF 15, 20, 25;

■ wysoki stopień ochrony – wartość SPF od 30 do 50;

■ bardzo wysoki stopień ochrony – wartość SPF powyżej 50.

 

 

   Wskaźniki PPD (ang. Persistant Pigmentation Darkening) i IDP (ang. Immediate Pigmentation Darkening) określają zdolność ochrony kosmetyku przed promieniowaniem UVA.

   Filtry fizyczne zwane nieorganicznymi działają na zasadzie rozpraszania promieniowania z całego spektrum długości fal (UVA i UVB). Ich działanie polega na tworzeniu bariery ochronnej, jednak rzadko stosowane są samodzielnie, ponieważ trudno jest im osiągnąć odpowiednio wysoki wskaźnik ochrony przeciwsłonecznej. Rzadko powodują podrażnienia skóry i są bardziej fotostabilne niż filtry organiczne. Są one głównie pochodzenia mineralnego i należą do nich barwniki pigmentowe (tlenek tytanu, tlenek cynku, tlenki żelaza o wielkości cząsteczek 200-300 μm) oraz pigmenty zmikronizowane (tlenek cynku lub tlenek tytanu o wielkości cząstek 20-80 nm). W przeciwieństwie do filtrów fizycznych, które po aplikacji pozostawiają biały film, filtry chemiczne o lekkiej konsystencji dobrze się wchłaniają nie pozostawiając tłustej warstwy na powierzchni skóry. Filtry chemiczne (organiczne) posiadają zdolność absorpcji promieniowania UV i jego przemianę w energię cieplną. Pochłanianie promieniowania UV sprawia, że cząsteczka chemiczna filtru  przechodzi na wyższy poziom energetyczny i wprowadza go w stan wzbudzenia. Podczas powrotu do stanu podstawowego nadmiar energii jest oddawany w postaci promieniowania (fluorescencja). Zawierają w swej budowie grupę karbonylową, tiokarbonylową, indolową, azotynową lub azotanową. Związki te powinny być fotostabilne oraz nie przekraczać bariery skórnej przenikając do krążenia ogólnego. Stosowane obecnie filtry chemiczne są nierozpuszczalne w wodzie oraz posiadają dużą masę cząsteczkową, dzięki czemu długo utrzymują się na powierzchni skóry i nie przenikają do warstw głębokich skóry. Jest to największa grupa filtrów charakteryzująca się wysoką skutecznością i zróżnicowaniem pod względem budowy chemicznej. Cieszące się największą popularnością w przeszłości pochodne kwasu salicylowego i kwasu para-aminobenzoesowego obecnie są rzadko stosowane z powodu niskiej skuteczności, a przede wszystkim ze wzgląd na działanie uczulające. Trzecią grupą filtrów są filtry naturalne i są to głównie substancje pochodzenia roślinnego o właściwościach promieniochronnych. Należą do nich niektóre tłuszcze roślinne, np. masło shea, masło kakaowe (Butyrum Cacao) oraz oleje, takie jak olej makadamiowy (Oleum Macadamiae), argonowy (Oleum Arganiae), olej sezamowy (Oleum Sezami), olej z awokado (Oleum Perseae, Avocado). Charakteryzują się bardzo dobrym profilem bezpieczeństwa, rzadko wywołują podrażnienia, pochłaniają zarówno promieniowanie UVA i UVB, jednak posiadają słabą zdolność fotoprotekcji. Oprócz działania ochronnego stosowane w wysokich stężeniach wykorzystywane są jako bazy różnego rodzaju emulsji kosmetycznych o działaniu pielęgnacyjnym. Kolejną grupą są karotenoidy, które obecnie pozyskuje się z glonów morskich, wyciągi roślinne np. z kwiatostanów kocanki włoskiej lub kocanki piaskowej (Helichrysum italicum lub Helichrysum arenarium), z rumianku lekarskiego (Chamomilla recutita), kruszyny europejskiej (Rhamnus frangula), aloesu (Aloes sp.) czy korzeni ratanii (Krameria triandra). Zawierają one flawonoidy o różnorodnej strukturze chemicznej i wynikającej z nich odmiennej aktywności fotoochronnej. Ponadto, posiadają właściwości antyoksydacyjne i przeciwwolnorodnikowe. Ich skuteczność nie jest jednak wystarczająca, aby mogły być stosowane samodzielnie.

 

 

   Kosmetyki bądź dermokosmetyki o działaniu przeciwsłonecznym powinny posiadać szerokie spektrum filtrów pochłaniających zarówno promieniowanie UVB jak i UVA oraz substancje pielęgnacyjne i natłuszczające. Stosowanie wielu filtrów pozwala na zmniejszenie stężenia poszczególnych składników oraz daje większą ochronę przeciwsłoneczną. Zgodne z zaleceniami UE, produkt taki powinien zapewniać ochronę przeciw różnym typom promieni UV, a stosunek wskaźnika ochrony przeciw promieniom UVB do UVA powinien wynosić co najmniej 3. Preparaty te nie powinny zawierać substancji o działaniu przeciwzapalnym, ponieważ niwelując podrażnienie skóry oraz zmniejszając objawy poparzenia ukrywają realne efekty niekorzystnego wpływu promieni słonecznych na skórę. Substancje przeciwzapalne mogą natomiast znajdować się w produktach kosmetycznych stosowanych po opalaniu. Filtry powinny być aplikowane na wszystkie odkryte części ciała co najmniej 20-30 minut przed ekspozycją na słońce. Zalecana ilość produktu to 1,5 mg/cm2 ciała, którą należy nakładać każdorazowo po wyjściu z wody (dotyczy to również filtrów wodoodpornych), a aplikację trzeba powtarzać co 2-3 h w ciągu dnia.

 

 

dr n. farm. Anna Serafin
Specjalista ds. Pharmacovigilance Aflofarm

 

Fot. Fotolia.pl