07.2010 – „Zagrożenia dla zdrowia ludzi korzystających z kąpielisk.”
Utrzymanie kąpielisk w należytym stanie sanitarnym, porządkowym i technicznym, zapewnienie ich dostępności dla ludności i wykonywanie niezbędnych zabezpieczeń, należy do zadań właścicieli kąpielisk i władz lokalnych. Zgodnie z zapisem ustawy Prawo wodne do 31.12.2010 r. organizator, który planuje utworzyć kąpielisko ma przekazać do wójta, burmistrza lub prezydenta miasta wniosek o umieszczenie w wykazie kąpielisk na sezon 2011.
Woda z kąpielisk i miejsc zwyczajowo wykorzystywanych do kąpieli badana jest w zakresie podstawowym określonym w zał. nr 1, oraz w zakresie rozszerzonym określonym w zał. nr 2 do rozporządzenia Ministra Zdrowia z dnia 16 października 2002 r. w sprawie wymagań, jakim powinna odpowiadać woda w kąpieliskach /Dz. U. nr 123, poz. 1530/.
W ramach badań podstawowych przeprowadza się ocenę wody w kąpieliskach pod względem bakteriologicznym z uwzględnieniem liczby paciorkowców kałowych, bakterii z rodzaju Salmonella, bakterii grupy coli, Escherichia coli oraz badania fizykochemiczne (przezroczystość, barwa, zapach, temperatura, oleje mineralne, substancje powierzchniowo czynne, osady smoliste, odczyn, BZT-5, procent nasycenia O2) wraz z oceną eutrofizacji akwenów wodnych, czyli pod kątem występowania zakwitów sinic.
W zależności od potrzeb, zakres badań obejmuje również inne parametry związane z eutrofizacją, takie jak azot azotanowy i amonowy, fosfor oraz metale: chrom, kadm, ołów – są to tzw. badania rozszerzone.

Mikroflora autochtoniczna (naturalna) to drobnoustroje stale bytujące i rozmnażające się w środowisku wodnym. W grupie mikroorganizmów najbardziej typowych dla środowiska wodnego znajdują się ruchliwe bakterie należące do rodzajów:
• Vibrio,
• Aeromonas,
• Spirillum,
Naturalna mikroflora autochtoniczna wód nie stanowi zagrożenia dla zdrowia człowieka. Bakterie wodne właściwe są przeważnie psychrofilne, giną w temperaturze powyżej 25oC, nie stanowią więc zagrożenia epidemiologicznego, ponieważ nie namnażają się w temperaturze ciała człowieka – ok. 37oC.
Większość flory allochtonicznej należy do typowej mikroflory, żyjącej w przewodzie pokarmowym ludzi i zwierząt wyższych tworzącej tzw. florę fizjologiczną organizmu.
Są to głównie organizmy heterotroficzne – saprofityczne i pasożytnicze, wśród których najliczniej reprezentowaną grupą są:
• bakterie z rodzaju Proteus, Klebsiella, Enterobacter,
Jako wskaźniki czystości wód (również przeznaczonych do kąpieli) zostały przyjęte, z uwagi na miejsce ich występowania i liczebność, tak zwane wskaźniki sanitarne, do których należą:
• Enterococcus faecalis,
• Clostridium perfringens,
Paciorkowce kałowe (enterokoki) przeżywają dłużej w środowisku niż Escherichia i są bardziej oporne na działanie chloru, ale zdają egzamin jako wskaźnik czystości kąpielisk. Stwierdzono zależność pomiędzy stężeniem paciorkowców kałowych w wodzie, a zachorowaniami osób kąpiących się.
Obecność Clostridium perfringens, z uwagi na przetrwalnikowanie tych bakterii jest wskazówką, że zanieczyszczenie fekaliami miało kiedyś miejsce. Uważa się, że gatunek ten może być dobrym wskaźnikiem zanieczyszczenia wód pierwotniakami Giardia i Cryptosporidium.
Od lat wskaźniki sanitarne spełniają swoją rolę ostrzegawczą przed zakażeniami, ponieważ występuje istotna zależność pomiędzy liczebnością bakterii wskaźnikowych w wodzie, a ilością mikroorganizmów chorobotwórczych.
Najczęściej występującym czynnikiem etiologicznym zakażeń przenoszonych drogą wodną są pałeczki duru brzusznego Salmonella typhi oraz pałeczki wywołujące czerwonkę Shigella sonnei, Shigella boydii, Shigella dysenteriae.
Doniesienia ostatnich lat sugerują, że coraz częstszą przyczyną tzw. epidemii wodnych w Europie Zachodniej i Skandynawii są bakterie z rodzajów Yersinia i Campylobacter.
Zachorowania mogą następować po wypiciu nieuzdatnionej lub zanieczyszczonej wody, ale również na skutek kąpieli w wodzie zanieczyszczonej odchodami. Stwierdzono też korelację pomiędzy zachorowaniami spowodowanymi pałeczkami E. coli O157, a silnymi deszczami wypłukującymi tę pałeczkę ze skażonej gleby.
Bakteriami patogennymi, które wraz z odchodami i ściekami, a także spływami z pól, mogą dostać się do wody, są głównie mikroorganizmy związane z chorobami przewodu pokarmowego ludzi i zwierząt, jak również bakterie występujące u nosicieli, szczególnie dotyczy to nosicielstwa stwierdzonego u zwierząt.
Drobnoustroje |
Występowanie |
Campylobacter |
Nosicielstwo u ludzi i zwierząt, ścieki, woda |
Enterococcus |
Przewód pokarmowy zwierząt i ludzi, ścieki, woda |
Escherichia |
Przewód pokarmowy ludzi i zwierząt, gleba, ścieki, woda |
Helicobacter pylori |
Odchody ludzi, woda |
Legionella |
Zbiorniki wodne, systemy grzewcze i klimatyzacyjne |
Leptospira |
Woda skażona wydalinami gryzoni |
Listeria |
Gleba, woda, rośliny, ścieki, zwierzęta hodowlane i dziko żyjące |
Mycobacterium |
Ścieki, woda |
Pseudomonas aeruginosa |
Woda, rośliny, zwierzęta, odchody ludzi |
Salmonella |
Odchody ludzi i drobiu, ścieki, woda, zakażona żywność |
Shigella |
Wydaliny, ścieki, woda, gleba, zakażona żywność |
Staphylococcus |
Skóra ludzi, zwierząt, woda, ścieki |
Vibrio |
Woda, ścieki, skorupiaki wodne |
Yersinia |
Woda, nosicielstwo u ludzi i zwierząt |
Wyróżnia się 5 głównych grup serologicznych szczepów E. coli wywołujących biegunki przenoszone przez żywność i wodę.
Są wśród nich szczepy:
• enterotoksyczne powodujące 90% zakażeń dróg moczowych i tzw. biegunkę podróżnych;
• enteroinwazyjne;
• enterokrwotoczne;
Są to pałeczki gram-ujemne powodujące wiele schorzeń takich jak:
• ostre choroby zakaźne: dur brzuszny wywołany przez Salmonella typhi oraz dur rzekomy wywołany przez Salmonella paratyphi;
• zatrucia pokarmowe typu zakaźnego (salmonellozy);
Rezerwuarem zarazka jest chory człowiek lub nosiciel, materiałem zakaźnym są wydaliny, ścieki lub zakażona żywność, głównie jaja, drób i mięso, soki owocowe, mleko.
Epidemie pokarmowe i wodne występują w postaci ostrych zaburzeń żołądkowo-jelitowych związanych ze spożyciem wody lub pokarmu skażonego pałeczkami Salmonella.
Zagrożeniem dla osób kąpiących się są również sinice występujące w wodzie. Dzięki oporności na ekstremalne warunki środowiskowe są wszechobecne. Mogą być przyczyną zakwitów występujących w jeziorach i innych środowiskach wodnych. Sinice zmieniają barwę wody oraz psują jej cechy organoleptyczne. Niektóre wydzielają toksyczne metabolity. Działają niekorzystnie na biocenozy wodne, ograniczają korzystanie z zasobów wodnych dla celów gospodarczych, stanowią zagrożenie dla ludzi korzystających z kąpielisk. Same toksyny sinicowe są bezbarwne i bezwonne, więc bezpośrednio niemożliwe jest ich zaobserwowanie. Toksyny normalnie nie są wydzielane do środowiska, znajdują się one w cytoplazmie. Uwalniają się po śmierci sinicy i rozpadzie komórki.
Neurotoksyny sinicowe odpowiedzialne są za zaburzanie funkcjonowania układu nerwowo-mięśniowego u ludzi i zwierząt. W wypadku zatruć ostrych może dojść do szybkiej śmierci organizmu, przez paraliż mięśni oddechowych.
Ich aktywność biologiczna jest bardziej uogólniona i rzadziej letalna dla organizmów. Substancje te powodują po wniknięciu do organizmu uszkodzenie wątroby, nerek, trzustki, śledziony, serca. Objawy zatrucia są uogólnione i wielonarządowe.
U ludzi narażonych nawet na niewielkie dawki hepatotoksyn sinicowych obserwuje się takie objawy jak: wysypka naskórna, gorączka, wymioty, biegunka, a nawet ostre uszkodzenie wątroby. Najczęściej występującymi hepatotoksynami są mikrocystyny i nodularyny.
Powodują intensywne podrażnienia skóry. Objawy takie jak: świąd skóry, pieczenie, obrzęk czy zaczerwienienie pojawiają się po kilku godzinach od kąpieli w wodzie zawierającej toksyny. Do tej grupy bioaktywnych substancji należą lipopolisacharydy (LPS) produkowane przez wszystkie sinice.
Toksyny sinicowe nie ulegają rozkładowi w organizmie człowieka, a kumulują się w jego komórkach i mogą powodować efekt toksyczny po dłuższym okresie ekspozycji na nawet bardzo niskie stężenia. W około 60-90% zakwitów sinicowych występujących w zbiornikach wodnych na świecie wykazano obecność mikrocystyn. Doniesienia literaturowe potwierdzają, że mikrocystyna LR (MC-LR) jest najczęściej występującą toksyną sinicową. Związki te są dobrze rozpuszczalne w wodzie, stabilne zarówno w środowisku zasadowym, jak i kwaśnym. Nie ulegają rozpadowi w wysokiej temperaturze. Osoby kąpiące się, uprawiające sporty wodne lub pracujące w kontakcie z wodą są szczególnie narażone na szkodliwe działanie toksyn sinicowych z grupy dermatotoksyn. Działają one miejscowo, w wyniku zetknięcia się skóry lub błony śluzowej z toksyczną substancją i powodują reakcje uczuleniowe i podrażniające skórę. Toksyny te produkowane są przez gatunki Schizothrix, Oscillatoria, a objawy to: rumień, swędzenie, pieczenie, obrzęk, zaczerwienienie, pęcherze, które pojawiają się po kilku godzinach po kontakcie z wodą. Przyczyną podrażnień skóry może być też kostium kąpielowy, w którego porach materiału mogą znajdować się komórki sinic.
fot. Olga Sierpniowska
Literatura:
1. Wytyczne WHO dot. jakości wody do picia wydanie drugie; Wyd.: Zarząd Główny Polskiego Zrzeszenia Inżynierów i Techników Sanitarnych; Warszawa 1998r.