06.2010 – „Zagrożenia zdrowotne związane z ekspozycją na promieniowanie UV.”
Promieniowanie UV dzieli się na trzy rodzaje. UVC, charakteryzujące się długością fali poniżej 280 nm, prawie w całości pochłaniane jest przez warstwę ozonową i do Ziemi nie dociera. UVA, o najdłuższej fali zawierającej się w zakresie 320-400 nm stanowi około 95% naturalnego promieniowania słonecznego. Jego natężenie jest stałe przez cały rok i nie zależy ani od pory roku, ani od czynników pogodowych. Przenika ono przez szyby okienne oraz chmury. Ze względu na długość fali posiada zdolność docierania do głębszych warstw skóry tzn. skóry właściwej. Nie wywiera działania rumieniotwórczego, jednakże jego negatywne efekty mają zdolność kumulacji. UVA jest także odpowiedzialne za rozwój reakcji fotouczulających oraz zdradliwego fotostarzenia się skóry. UVB charakteryzuje się krótszą długością fali oraz większą energią niż UVA. Ten rodzaj promieniowania stanowi około 5% promieniowania słonecznego. Najsilniejsza operacja UVB przypada w naszej szerokości geograficznej na godziny 10.00-15.00. Szyby i chmury nie przepuszczają UVB. Promieniowanie to nie przenika do skóry właściwej i zatrzymuje się na poziomie naskórka. Jest ono odpowiedzialne za wystąpienie rumienia posłonecznego, oparzeń słonecznych skóry oraz obniżenia odpowiedzi immunologicznej organizmu.
Fototyp potocznie nazywa się karnacją skóry. Wśród mieszkańców Europy Środkowej obserwuje się fototypy I-IV z sześciu opisanych, a ich charakterystyka przedstawia się następująco:
Fototyp II – skóra, która czasami się opala i często ulega oparzeniom
Fototyp III – skóra, która często się opala i czasami ulega oparzeniom
Fototyp IV – skóra, która zawsze się opala i jednocześnie rzadko ulega oparzeniom
Promieniowanie UV jest odpowiedzialne w ponad 80% za starzenie się skóry zwane fotostarzeniem. Ten rodzaj starzenia prowadzi do znacznych uszkodzeń skóry, która gdyby nie była poddawana działaniu promieniowania UV nie wyglądałaby na zniszczoną i znacznie straszą niż wiek biologiczny danej osoby. Do objawów klinicznych fotostarzenia zalicza się następujące cechy: rozwój i pogłębienie zmarszczek, szorstkość i pogrubienie skóry, poszerzenie porów, powstawanie przebarwień oraz odbarwień, rozwój elastozy posłonecznej oraz upośledzenie gojenia się ran.
Niemelanocytowe nowotwory skóry do których zalicza się raki podstawnokomórkowe (nabłoniaki) oraz raki kolczystokomórkowe należą do najczęstszych nowotworów skóry u osób rasy białej mających fototyp I –III. Nowotwory te częściej występują także u ludzi opalających się w solarium lub nadmiernie korzystających z kąpieli słonecznych, osób po ekspozycji na czynniki kancerogenne, pacjentów przyjmujący leczenie immunosupresyjne oraz zakażonych ludzkim wirusem niedoboru odporności (HIV) lub wirusem brodawczaka ludzkiego (HPV). Szczególnie silny jest wpływ promieniowania UV na rozwój nabłoniaków u osób w przedziale wieku 1-19 lat. Badania wykazały ponadto dodatnią korelację pomiędzy dużą liczbą oparzeń słonecznych w dzieciństwie oraz zwiększonym ryzykiem rozwoju niemelanocytowych nowotworów skóry.
Pod wpływem promieniowania UV dochodzi także do rozwoju intensywnych i długotrwale się utrzymujących, a czasem trwałych przebarwień. Ponadto UV prowadzi do zwiększenia liczby zaskórników. Do kolejnych niekorzystnych działań promieniowania UV należy stymulacja nadmiernego wytwarzania reaktywnych form tlenu, które następnie prowadzą do uszkadzania, a wreszcie całkowitej degeneracji włókien kolagenowych.
Operacja promieni UV uaktywnia w organizmie wirusa opryszczki – Herpes simplex. Często na plaży dochodzi do wymienionej reaktywacji zmian. Badania wykazały, że nadmierna ilość promieniowania UVB jest związana z rozwojem zaćmy, dlatego zawsze należy zalecać pacjentom noszenie okularów przeciwsłonecznych zaopatrzonych w odpowiednie filtry. Promieniowanie ultrafioletowe indukuje także fotodermatozy należące do nienowotworowe choróby skóry. Zalicza się do nich wielopostaciowe osutki świetlne, pokrzywkę słoneczną, przewlekłe zmiany posłoneczne, fotodermatozy uwarunkowane genetycznie, odczyny fototoksyczne i fotoalergiczne.
Kolejnym niebezpieczeństwem stwierdzanym u osób nadużywających naświetlań UV jest rozwój tanoreksji czyli uzależnienia od promieniowania UV. Szczególnie na ujawnienie się tego zaburzenia są podatni ludzie młodzi. Pod wpływem promieniowania UV dochodzi do wydzielania hormonów szczęścia – endorfin, co skutkuje rozwojem uzależnienia i dalej prowadzi do nadmiernego korzystania z solariów prowadząc do rozwoju swoistego błędnego koła.
Korzystanie z solariów powinno być całkowicie zakazane dla osób poniżej 18. roku życia i sumiennie przestrzegane przez właścicieli salonów. Wykazano, że długotrwała ekspozycja na światło słoneczne w okresie dzieciństwa i dojrzewania istotnie zwiększa ryzyko rozwoju niemelanocytowych nowotworów skóry oraz czerniaka.
Lampy w solariach emitują głównie promieniowanie UVA, które jest odpowiedzialne za proces fotostarzenia. Jednorazowa wizyta w solarium naraża skórę na prawie 25-krotnie większą dawkę promieniowania UV niż podczas naturalnego opalania. Warto podkreślić, że skóra rasy białej jest całkowicie nieprzygotowania do tak silnej i szkodliwej dla organizmu ekspozycji w tak krótkim czasie jak wizyta w solarium.
Zastraszające są doniesienia piśmiennictwa wskazujące na zwiększenie się z 1% do 27% ryzyka korzystania z solariów od roku 1988 do 2007.
Do codziennych metod mogących znacznie ograniczyć ekspozycję na promieniowanie UV należy noszenie ubrań zakrywających znaczne powierzchnie ciała, szczególnie ważne jest chronienie twarzy i szyi. Zaleca się noszenie okularów przeciwsłonecznych z filtrami stanowiącymi ochronę przeciw promieniowaniu UV oraz panelami bocznymi. Bezwzględnie zaleca się także stosowanie kremów o szerokim spektrum ochrony przeciwsłonecznej i wskaźniku protekcji wynoszącym co najmniej SPF 15 (Sun Protection Factor). Warto podkreślić, że filtrów słonecznych nie należy pod żadnym pozorem wykorzystywać do wydłużania czasu przebywania na słońcu. Należy także ograniczyć do minimum ekspozycję skóry na promieniowanie słoneczne w godzinach 10.00-15.00.
Warto w tym miejscu podkreślić, że nie należy się obawiać niedoboru syntezy witaminy D3 u chorych przewlekle stosujących filtry słoneczne. W naszych warunkach geograficznych synteza tej witaminy zachodzi tylko od kwietnia do października, dlatego przez pozostałą część roku należy przyjmować suplementy. Poza tym do syntezy odpowiedniej ilości witaminy D3 wystarcza ekspozycja 18-20% powierzchni ciała na około 20 minut dziennie.
Filtry słoneczne zalicza się do zewnętrznych środków chroniących przed działaniem promieniowania UV. Filtry słoneczne dzielimy na chemiczne i fizyczne. Filtry chemiczne ochraniają skórę za pomocą pochłaniania promieni słonecznych. Filtry fizyczne chronią skórę na skutek odbijania lub/i rozpraszania promieni UV. Wykazują one szerszy zakres działania niż filtry chemiczne, a ponadto są pozbawione właściwości fotouczulających. Dlatego stosowanie filtrów fizycznych jest zalecane u dzieci oraz alergików. Zawsze należy zalecać próbną aplikację preparatu w celu sprawdzenia tolerancji preparatu, która ma także na celu ocenę właściwości jego podłoża.
Należy podkreślić, że wskazane jest stosowanie jak najsilniejszych preparatów, szczególnie u dzieci i na delikatne powierzchnie skóry tj. twarz czy szyja. Preparat o SPF równym 15 oznacza, że pacjent może przebywać na słońcu 15 razy dłużej zanim dojdzie do powstania rumienia, niż w przypadku nie nałożenia preparatu. W praktyce czas ten jest krótszy, gdyż oznaczenia wykonywane są w optymalnych warunkach w specjalistycznym laboratorium (gruba warstwa preparatu, brak pocenia i ścierania etc). Preparat powinien być stosowany pół godziny przed wyjściem na dwór. Preparat powinien być nakładany na skórę średnio co 2 godziny, gdyż wykazano, że ludzie nakładają średnio ok. 50% dawki stosowanej w laboratorium w celu oceny wysokości ochrony przeciw promieniowaniu UV. Trzeba zawsze pamiętać o pokryciu preparatem skóry powiek, okolic zausznych oraz karku, które to miejsca są bardzo wrażliwe na promieniowanie UV. Filtry zabezpieczają skórę przede wszystkim przed promieniowaniem UVB i rozwojem rumienia, w mniejszym natomiast stopniu przed działaniem UVA.
W leczeniu fotodermatoz, oprócz stosowania blokerów przeciwsłonecznych, wykorzystuje się metodę tzw. „odczulania” tj. przyzwyczajania skóry do wzrastających dawek promieniowania o odpowiedniej długości fali, co prowadzi do wytworzenia stanu tolerancji. Ekspozycje powtarza się do 2-3 dni co prowadzi do rozwoju zjawiska tachyfilaksji, czyli zmniejszonej odpowiedzi skóry na wyzwalane pod wpływem naświetlań mediatory. W zapobieganiu rozwoju zmian stosuje się także beta-karoten, którego podawanie zaleca się pacjentom od wczesnej wiosny do późnej jesieni.
Kierownik Zakładu Psychodermatologii
Katedra Immunologii Klinicznej i Mikrobiologii
Uniwersytet Medyczny w Łodzi
Fot. Fotolia
