04.2013 – „Suplementy diety, stosowanie i bezpieczeństwo.”

kwiecień 2013, nr 80/58 online

SUPLEMENTY DIETY,

STOSOWANIE I BEZPIECZEŃSTWO

Obserwując rynek suplementów diety należy stwierdzić, że rozwija się on bardzo dynamicznie, nie tylko w aptekach, ale również w sieci pozaaptecznej. Pomimo nasilenia działań firm dążących do rozszerzania kanałów dystrybucji swoich produktów, konsumenci nadal wolą kupować suplementy w aptekach, gdzie mogą zasięgnąć fachowej porady od wykwalifikowanego personelu. Miejscem zaopatrywania się konsumentów w suplementy jest apteka, sklep zielarski, market. Dlatego ważnym tematem staje się informacja o suplementach diety w aptekach.

Spożycie suplementów diety

Wprowadzenie ustawy refundacyjnej w roku 2012 spowodowało spore zamieszanie na rynku leków, co mogło przełożyć się na wzrost sprzedaży leków OTC i suplementów diety. Portfolio suplementów diety powiększa się rokrocznie o nowe pozycje. Dzieje się to za sprawą zgłaszania w GIS nowych składników, receptur, zmiany kategorii dostępności, etc. Dane TNS OBOP wykazały, że w 2008 roku co piąty Polak sięgał po preparat wzbogacający dietę. Z przeprowadzonych PMR Publications badań ankietowych 78% Polaków zadeklarowało zakup leków OTC w ciągu dwóch lat poprzedzających badanie, a blisko dwie trzecie respondentów kupiło suplement diety. Jednocześnie, w 2012 r. 14% ankietowanych ograniczyło swoje wydatki na leki OTC, a jedna dziesiąta – na suplementy diety. Jak ocenia PMR główną przyczyną ograniczania takich wydatków były powody finansowe [4, 9].

Badania ankietowe prowadzone przez Schlegel-Zawadzką i wsp. [8] wykazały, że rozmowa z lekarzem lub farmaceutą i fachowa literatura były wskazywane jako pewne źródła informacji o działaniu naturalnych suplementów diety. Zostały one wskazane kolejno przez 45,6% oraz 33,0% całej populacji badanych. Respondenci jako preferowaną formę suplementów diety wymieniali najczęściej: herbatkę (70,0% osób), syrop (52,4% osoby) i napar (48,5% osób), tabletki (42,7%), nalewki (32,0%), maść (29,1%), kompres (25,2%) i kapsułki (23,3%), czyli formy wyprodukowane przemysłowo. Stosowanie przynajmniej jednego z nich deklarowało 91,3% badanych. Jak podaje Stoś i wsp. [9] spośród 100 opiniowanych w 2009 r. przez IŻŻ suplementów diety 27% stanowiły produkty roślinne, 14% preparaty omega-3 i/lub witaminy, składniki mineralne lub roślinne, zaś 13% były to produkty witaminowo-mineralne. Jak wynika z powyższych danych najchętniej kupowane są ziołowe herbatki, chociaż wydawać by się mogło, że kapsułki i tabletki będą najwygodniejszą postacią do przyjmowania dla konsumenta.

Nawyki żywieniowe w ciąży

Szczególną grupą narażoną na niewłaściwie zbilansowaną dietę są kobiety w ciąży. Suliga (2011) [10] prowadząc badania ankietowe wśród 200 kobiet będących w I, II lub III trymestrze ciąży zaobserwowała, że dieta zawiera niedostateczne spożycie warzyw i owoców, mleka i produktów mlecznych, produktów zbożowych z pełnego przemiału, ryb lub suplementów zawierających wielonienasycone kwasy tłuszczowe n-3 oraz wysokie spożycie słodyczy. Przed ciążą lub w czasie ciąży 88% badanych kobiet przyjmowało kwas foliowy, co świadczyć może o tym iż kobiety świadome były niedoboru tego ważnego w czasie ciąży koenzymu. Należy pamiętać, że zapotrzebowanie na kwas foliowy w okresie ciąży wynosi 0,4mg. Brak kwasu foliowego w odpowiednim stężeniu przed ciążą i I trymestrze ciąży zwiększa ryzyko wystąpienia poronienia i wrodzonych wad cewy nerwowej płodu, szczególnie rozszczepu kręgosłupa i bezmózgowia [1].

Jeszcze lek, czy już suplement diety

Zdarza się, że pacjent, który kupował preparat OTC jako produkt leczniczy, za miesiąc kupuje go już jako konsument pod tą samą nazwą, ale z adnotacją „suplement diety”. Takie szybkie zmiany powodują, że pacjent/konsument już nie wie, czy produkt który kupuje zapobiega, czy leczy. Warto przypomnieć w tym miejscu ustawową definicję suplementu diety według której jest on środkiem spożywczym, którego celem jest uzupełnienie normalnej diety, będący skoncentrowanym źródłem witamin lub składników mineralnych lub innych substancji wykazujących efekt odżywczy lub inny fizjologiczny, pojedynczych lub złożonych, wprowadzany do obrotu w formie umożliwiającej dawkowanie, w postaci: kapsułek, tabletek, drażetek i w innych podobnych postaciach, saszetek z proszkiem, ampułek z płynem, butelek z kroplomierzem i w innych podobnych postaciach płynów i proszków przeznaczonych do spożywania w małych, odmierzonych ilościach jednostkowych, z wyłączeniem produktów posiadających właściwości produktu leczniczego w rozumieniu przepisów prawa farmaceutycznego (Dz. U. 2010r. Nr 136, poz. 914 z późn. zm.). Oznakowanie, prezentacja i reklama suplementów diety nie mogą zawierać żadnych informacji stwierdzających lub sugerujących, że zbilansowana i zróżnicowana dieta nie może dostarczyć wystarczających dla organizmu ilości składników odżywczych. Ponadto oznakowanie suplementów diety nie może przypisywać właściwości zapobiegania chorobom lub ich leczenia albo odwoływać się do takich właściwości [11]. Konsument często sięga po suplement w momencie, kiedy staje się pacjentem. Powoli zaciera się różnica w świadomości pacjenta, kiedy jest jeszcze profilaktyka, a kiedy już leczenie. Współczesny konsument suplementów diety często rozpoczyna przyjmowanie w momencie wystąpienia objawów chorobowych np. wystąpienia grypy, czy też w przypadku zauważenia wypadania włosów. Suplementacja diety witaminami i składnikami mineralnymi w wielu przypadkach może przyczynić się do lepszej realizacji zaleceń żywieniowych. Jednak przy nadmiernym spożyciu witamin i składników mineralnych może dojść do przekroczenia dawek RDA (Zalecane Dzienne Spożycie), co z kolei może wywołać skutki uboczne. Stosowanie dużych dawek niektórych witamin, powyżej zalecanych przez producenta, przekraczających górne bezpieczne poziomy nie przynosi korzyści, a może być nawet szkodliwe dla zdrowia, dlatego tak ważne jest podnoszenie świadomości konsumentów dotyczącej zwracania uwagi na skład przyjmowanych preparatów. Jak podaje Stoś i wsp. [9] w grupie produktów opiniowanych w Instytucie w 2009 r. maksymalne zawartości składników mineralnych w dawce dziennej pokrywały od 0,6% RDA dla potasu do 750% RDA dla cynku i w większości przypadków nie przekraczały poziomów UL (akceptowalne poziomy dla minerałów i witamin ustalone przez EFSA). Wyjątek stanowił suplement diety przeznaczony dla osób dorosłych w celu pogłębienia procesu opalania zawierający w dziennej dawce 75 mg cynku, co stanowiło 700% RDA i przekraczało poziom UL (25 mg).

Problem z utrzymaniem jakości mają nie tylko preparaty witaminowo-mineralne. Jak podaje w swojej publikacji Gawron-Gzela i wsp. (2012) [2] spośród przebadanych przez zespół preparatów: 3 produktów leczniczych i 8 suplementów diety, jedynie w produktach leczniczych i jednym suplemencie diety zawartość standaryzowanych wyciągów z miłorzębu japońskiego była zgodna z deklaracją producenta oraz odpowiadała wymaganiom farmakopealnym, czyli spełniała wymogi jakości i bezpieczeństwa stosowania oraz skuteczności działania. Pozostałe suplementy diety posiadały najczęściej zaniżone ilości standaryzowanych wyciągów, a podwyższone kwasów ginkgolowych, uważanych za potencjalnie toksyczne.
Przykładami innych substancji, oprócz witamin i składników mineralnych, których ilości zawarte w suplementach diety mają wpływ na bezpieczeństwo produktu mogą być m.in. rutyna, która w jednym z oferowanych produktów znajduje się w zalecanej dobowej dawce 300 mg, gdy produkty lecznicze zawierają jej 20 mg, czy też kofeina, która w produkcie znajduje się w zalecanej dobowej dawce 200 – 300 mg, gdy tymczasem produkty lecznicze zawierają jej 40 mg. [5]

Lista roślin, jako składników suplementów diety

Brak szczegółowych regulacji dotyczących składników suplementów diety innych niż witaminy i składniki mineralne powoduje, że rynek tych produktów charakteryzuje się znaczną różnorodnością. Według raportu Komisji Europejskiej liczba substancji stosowanych do produkcji suplementów diety wynosi ok. 400, z czego 50% rynku suplementów diety w Unii Europejskiej stanowią witaminy i składniki mineralne [5].

W bieżącym roku w Farmaceutycznym Poradniku Kalendarzu dla Aptekarzy i Lekarzy na rok 2013 ukazała się „Lista roślin, z których surowce lub ich przetwory mogą być składnikami suplementów diety” [6]. Powyższa lista została opracowana przez zespół ekspertów z Polskiego Komitetu Zielarskiego oraz Katedry i Zakładu Farmakognozji UM w Lublinie. Lista zawiera spis 270 substancji roślinnych, które mogą wchodzić w skład suplementów diety. W tabeli przedstawiono wybrane substancje roślinne z ograniczeniami do ich stosowania.

Tabela. Wybrane substancje roślinne z których surowce

lub ich przetwory mogą być składnikami diety (dane źródłowe [6]).

Nazwa łacińska	Nazwa polska	Surowiec roślinny	Ograniczenia
Acorus calamus L.	Tatarak zwyczajny	kłącze	Potencjalnie niebezpieczny ze względu na alkaloidy, stosowanie z ograniczeniami ze względu na zawartość azaronu
Aloe vera Lam.	Aloes prawdziwy	liść	Stosowanie z ograniczeniami ze względu na zawartość aloiny
Artemisia abrotanum L.	Bylica boże drzewko	ziele	Stosowanie z ograniczeniami ze względu na zawartość kumaryny i skopoletyny
Artemisia absinthium L.	Bylica piołun	liść	Stosowanie z ograniczeniami ze względu na zawartość tujonu i tujolu
Artemisia dracunculus L.	Bylica estragon	liść	Stosowanie z ograniczeniami ze względu na zawartość estragolu
Berberis vulgaris L.	Berberys pospolity	owoc	Stosowanie z ograniczeniami ze względu na zawartość berberyny
Capsicum annuum L.	Pieprzowiec roczny, papryka	owoc	Stosowanie z ograniczeniami ze względu na zawartość kapsaicyny
Cerasus avium Moench.	Wiśnia ptasia, czereśnia	owoc, nasiona,	Stosowanie nasion z ograniczeniami ze względu na zawartość amigdaliny
Cerasus vulgaris Mill.	Wiśnia pospolita	owoc, nasiona, liść
Citrus aurantium L. subsp. amara	Pomarańcza gorzka	naowocnia	Stosowanie szczególnie skórki z ograniczeniami ze względu na zawartość synefryny
Cola acuminata (P. Beauv.) Schott et Endl.	Kola zaostrzona	nasiona	Stosowanie z ograniczeniami ze względu na zawartość kofeiny
Cola nitida (Vent.) Schott et Endl.	Kola błyszcząca	nasiona	Stosowanie z ograniczeniami ze względu na zawartość kofeiny
Equisetum arvense L.	Skrzyp polny	ziele	Niebezpieczeństwo zafałszowań innymi gatunkami
Fucus vesiculosus L.	Morszczyn pęcherzykowaty	plecha	Niebezpieczeństwo zanieczyszczenia pestycydami i metalami ciężkimi, stosowanie z ograniczeniami ze względu na zawartość jodu
Galium odoratum (L.) Scop.	Przytulia wonna	ziele	Stosowanie z ograniczeniami ze względu na zawartość kumaryn
Glycine max (L.) Merr.	Soja owłosiona	nasiona	Stosowanie z ograniczeniami ze względu na zawartość flawonoidów (genisteina i daidzeina)
Glycyrrhiza glabra L.	Lukrecja gładka	korzeń	Stosowanie z ograniczeniami ze względu na zawartość kwasów glycyryzowych
Hyssopus officinalis L.	Hyzop lekarski	liść, ziele	Stosowanie z ograniczeniami ze względu na zawartość olejku hyzopowego
Ilex paraguariensis St. Hill.	Ostrokrzew paragwajski, Mate	liść	Stosowanie z ograniczeniami ze względu na zawartość kofeiny
Juglans cinerea L.	Orzech szary	nasiona	Stosowanie tylko dojrzałych nasion
Juglans nigra L.	Orzech czarny
Juglans regia L.	Orzech włoski
Juniperus communis L.	Jałowiec pospolity
Mentha aquatica L.	Mięta nadwodna	liść	Stosowanie z ograniczeniami ze względu na zawartość pulegonu
Mentha arvensis L.	Mięta polna
Mentha piperita L.	Mięta pieprzowa
Mentha spicata L. em. Huds.	Mięta zielona
Mentha spicata var. crispa L.	Mięta kędzierzawa
Myristica fragrans Houtt.	Muszkatołowiec korzenny	nasiona	Stosowanie z ograniczeniami ze względu na zawartość safrolu
Nigella sativa L.	Czarnuszka siewna	nasiona	Stosowanie z ograniczeniami ze względu na zawartość saponin (melantyna)
Panax ginseng C.A. Mey.	Żeń-szeń, wszechlek	korzeń	Stosowanie z ograniczeniami ze względu na zawartość ginsenozydów
Piper cubeba L.	Pieprz kubeba	owoc	Stosowanie z ograniczeniami ze względu na zawartość safrolu i azaronu
Piper longum L.	Pieprz długi	owoc	Stosowanie z ograniczeniami ze względu na zawartość alkaloidu (piperyny)
Piper nigrum L.	Pieprz czarny	owoc
Prunus armeniaca L.	Morela zwyczajna	owoc, nasiona,	Stosowanie nasion z ograniczeniami ze względu na zawartość amigdaliny
Prunus domestica L.	Śliwa domowa	owoc,nasiona
Prunus persica Batsch	Brzoskwinia właściwa	owoc, nasiona
Rheum rhaponticum L.	Rzewień ogrodowy, rabarbar	łodyga liścia	Stosowanie z ograniczeniami ze względu na zawartość kwasu szczawiowego w przypadku konsumentów z tendencją do odkładania się kamieni nerkowych (szczawian wapnia)
Rumex acetosa L.	Szczaw zwyczajny	liść
Salvia hispanica L.	Szałwia hiszpańska	nasiona	Stosowanie z ograniczeniami ze względu na zawartość tujonów
Salvia officinalis L.	Szałwia lekarska	liść, ziele	Stosowanie z ograniczeniami ze względu na zawartość tujonów
Sophora japonica L.	Perełkowiec japoński	owoc	Stosowanie z ograniczeniami ze względu na zawartość rutyny

Podsumowanie

Suplementy są i będą grupą preparatów, których rynek będzie się stale rozwijał. Dlatego też należy położyć duży nacisk na ich bezpieczeństwo. Już dziś wiele krajów stara się wprowadzić badanie jakości suplementów diety. Producenci suplementów diety na opakowaniach swoich produktów umieszczają szereg wskazań, które mijają się z dowodami naukowymi. Prof. Fijałek – Dyrektor Narodowego Instytutu Leków stwierdził, że w zeszłym roku EFSA zakwestionowała trzy czwarte oświadczeń. 75 procent tego, co deklarowali wytwórcy suplementów, to nieprawda. Ta ocena dotyczyła w większości produktów, które już znajdowały się na rynku i były w sprzedaży [3]. Pocieszającym jest fakt, że pomimo zwiększonego dostępu do suplementów diety to apteka jest miejscem gdzie konsument kupuje te produkty najczęściej i gdzie może liczyć na fachową poradę aptekarza.

dr n. farm. Tomasz Baj
Katedra i Zakład Farmakognozji
z Pracownią Roślin Leczniczych,
Uniwersytet Medyczny w Lublinie

Piśmiennictwo:
1.   Falkowska A., Ostrowska L., Nowa Medycyna 2010, 3, 96-103.
2.   Gawron-Gzella A., Chanaj J., Matławska I., Farmacja Szpitalna w Polsce i na świecie, Nr 1 (22)/2012, 37-47.
3.   http://wiadomosci.gazeta.pl/wiadomosci/2029020,114873,12379765.html.
4.   http://www.pmrpublications.com/free_stuff/1185/polacy-czsto-sigaj-po-leki-otc-i-suplementy-diety-listopad-2012.
5.   Krasnowska G., Sikora T., ŻYWNOŚĆ. Nauka. Technologia. Jakość, 2011, 4 (77), 5-23.
6.   Lista roślin, z których surowce lub ich przetwory mogą być składnikami suplementów diety. Farmaceutyczny Poradnik Kalendarz dla Aptekarzy i Lekarzy na rok 2013. Ed. XX, Wyd. Farmapress, Warszawa, 2012.
7.   PMR Publications "Rynek suplementów diety w Polsce 2011. Prognozy rozwoju na lata 2011-2013". http://www.pmrpublications.com/press-releases/287/rynek-suplementow-diety-osiagnie-wartosc-25-mld-zl-w-2012.
8.   Schlegel-Zawadzka M., Barteczko M., ŻYWNOŚĆ. Nauka. Technologia. Jakość, 2009, 4 (65), 375 – 387.
9.   Stoś K., Krygier B., Głowala A., Jarosz M., BROMAT. CHEM. TOKSYKOL. – XLIV, 2011, 3, str. 596–603.
10.   Suliga E., Pediatric Endocrinology, Diabetes and Metabolism 2011, 17, 2, 76-81.
11.   www.gis.gov.pl.