03.2009 – HERBARIUM – „Szanta zwyczajna – gorzkie ziele.”


W stanie naturalnym szanta występuje niemal na wszystkich kontynentach. W Polsce spotyka się ją jako roślinę dziko rosnącą na przydrożach, rumowiskach, pastwiskach, ubogich łąkach i polach.
Od tysięcy lat szanta była uważana za najlepszy lek łagodzący kaszel i wszelkie problemy związane z drogami oddechowymi. Egipcjanie uważali ją za doskonały lek wykrztuśny. Ekstrakty z ziela używane były w leczeniu kokluszu oraz zewnętrznie na rany spowodowane ugryzieniem węży. Grecki lekarz Hipokrates oraz inni znani medycy na przestrzeni wieków również cenili to zioło jako lek na wiele chorób takich jak: gruźlica, zapalenie oskrzeli, gardła i zatok, tyfus i żółtaczka, a także w leczeniu niepłodności u kobiet, braku menstruacji oraz jako środek zwiększający laktację. Mieszkańcy Meksyku stosowali herbaty z ziela szanty w leczeniu infekcji dróg oddechowych, chorób serca, gorączki, bólów głowy i w bólach menstruacyjnych. Ekstrakty wodne z liści obniżały nieznacznie poziom glukozy, a także trójglicerydów i cholesterolu, przynosiły ulgę w bólach i działały rozkurczająco. Napary z ziela szanty używane są także jako środek napotny usuwający gorączkę, działają również lekko diuretycznie, zaś napar z liści w postaci aerozolu zwalcza gąsienice „miernikowca”.
Główną grupą związków farmakologicznie czynnych występującą w zielu szanty są diterpeny, pochodne furanolabdanu, które działają wykrztuśnie wskutek pobudzenia sekrecji błon śluzowych górnych dróg oddechowych oraz w pewnym stopniu dzięki właściwościom rozkurczającym obejmującym oskrzela. Działanie wykrztuśne i rozkurczające potęgowane jest obecnością olejków eterycznych. Napary z ziela szanty stosuje się jako lek wykrztuśny w astmie oskrzelowej i schorzeniach dróg oddechowych tj. nieżycie gardła i oskrzeli. Właściwości wykrztuśne potwierdzone w badaniach na zwierzętach były zbliżone do działania korzenia wymiotnicy (Radix Ipecacuanhae). Przetwory z ziela szanty wchodzą m.in. w skład syropów na kaszel dla dzieci i dorosłych, mieszanek ziołowych, a także cukierków do ssania.
Gorzki smak marubiny zwiększa wytwarzanie soku żołądkowego, a kwas marubenowy – żółci, usprawnia to procesy trawienne i zwiększa apetyt. Surowiec i jego przetwory działają rozkurczowo na mięśnie gładkie przewodu pokarmowego głównie dróg żółciowych, pobudzając czynność wydzielniczą wątroby, ułatwiając przepływ żółci, stąd szerokie zastosowanie w schorzeniach wątroby, dróg żółciowych i kamicy.
Szanta i jej przetwory stosowane są także w zaburzeniach rytmu pracy serca i jako środek hipotensyjny. Stwierdzono, iż ziele szanty działa przeciwarytmicznie, zmniejsza dodatkowe skurcze serca u osób cierpiących na tzw. kołatanie serca. Działanie przeciwarytmiczne ziela szanty potwierdzone zostało w badaniach na zwierzętach i jest porównywalne z przeciwarytmicznym działaniem chinidyny.
Działanie hipotensyjne uwarunkowane jest obecnością marubenolu. W badaniach naukowych wykazano, iż marubenol jest blokerem kanałów wapniowych typu L. W doświadczeniach na zwierzętach wykazano, że działanie marubenolu jako inhibitora na skurcze mięśni gładkich jest silniejsze od noradrenaliny.
Napary z ziela obniżają poziom glukozy, trójglicerydów i cholesterolu. W celu potwierdzenia tego działania przeprowadzono badania na 43 pacjentach chorych na cukrzycę typ 2. Wszyscy pacjenci zachowywali dotychczasową formę terapii, a dodatkowo otrzymywali napar z wysuszonych ziół ziela szanty przez 21 dni. Wartość poziomu glukozy zmniejszyła się o 0,64%, a cholesterolu i trójglicerydów odpowiednio o 4,16% i 5,78%, potwierdza to zastosowanie surowca w medycynie ludowej w leczeniu cukrzycy typu.
Wykazano także działanie przeciwzapalne, przeciwmiażdżycowe i przeciwutleniające. Właściwości takie wykazują glikozydy fenylopropanoidowe, głównie ich pochodne estrowe, które hamują cyklooxygenazę COX-2, a także kwas ursolowy. Związki te mają także właściwości antyoksydacyjne poprzez usuwanie wolnych rodników, hamują utlenianie LDL, który bierze udział w powstawaniu miażdżycy. Mechanizmy związane z usuwaniem wolnych rodników sugerują, że związki te mogą chronić przed stresem oksydacyjnym i mogą mieć znaczące działanie profilaktyczne w chorobach nowotworowych, miażdżycy, a także w procesie starzenia się organizmu itp.
Warto podkreślić również działanie przeciwhistaminowe i przeciwbólowe szanty oraz otrzymanych z niej przetworów. Ekstrakty wodno-alkoholowe z ziela szanty hamują działanie neurotransmiterów takich jak: acetylocholina, bradykinina i histamina. W testach przeprowadzonych in-vitro stwierdzono, iż ekstrakty z ziela wykazują zdolność zmniejszania wydzielania histaminy w komórkach warstwy rogowej naskórka pobudzanych naświetlaniem promieniami UVB. Wynikają stąd liczne zastosowania szanty w preparatach kosmetycznych dla skóry wrażliwej i podrażnionej, a także w leczeniu ran.

Badania przeprowadzone na zwierzętach wykazały, że wyizolowana marubina odznacza się wyraźnym działaniem przeciwbólowym, zarówno po podaniu doustnym, jak i pozajelitowym przewyższającym znacznie działanie aspiryny i diklofenaku. Okazało się, że posiada ona pierwotne i wtórne działanie przeciwbólowe. Pierwotne działanie przeciwbólowe jest efektem bezpośredniego oddziaływania na receptory czuciowe, wtórne ma być konsekwencją oddziaływania tego związku na drodze przeciwzapalnej i regulacji poziomu uwalniania prostaglandyn.
Zalecane dawkowanie: doustnie, dobowo 4,5g substancji roślinnej lub 2-6 łyżek soku ze świeżych roślin; przetwory odpowiednio.
Szanta zwyczajna jest wieloletnią byliną, o wysokości od 30 do 80 cm, o łodygach wzniesionych, gałęzistych w górnej części. Roślina ta posiada białe kwiaty.
Szanta jest rośliną mrozoodporną, toleruje szeroki zakres warunków klimatycznych. W naszym klimacie, odpowiednim do jej uprawy, wskazane są gleby żyzne, średniozwięzłe, jednak odpowiednio wilgotne o odczynie lekko kwaśnym do obojętnego. Szanta uprawiana jest najczęściej z nasion. Nasiona dojrzewają w końcu lipca lub na początku sierpnia. Zdolność kiełkowania nasiona zachowują przez 4 lata. Plantacje można zakładać przez siew nasion do gruntu lub siew na rozsadniku. Do gruntu wysiewa się szantę w kwietniu w rzędy, co 40 cm na głębokość 1 cm. W sprzyjających warunkach atmosferycznych nasiona kiełkują po dwóch tygodniach. Rozsadę wysadza się do gruntu, gdy posiada już 2-3 pary liści. Wysadzając rozsadę w rozstawie 40×30 cm.
Surowcem zielarskim jest ziele szanty zebrane w czasie pełni kwitnienia; co zwykle przypada na czerwiec. Ziele ścina się ręcznie lub kosiarkami, następnie suszy się je w suszarniach powietrznych w cieniu i przewiewie lub suszarniach ogrzewanych do temp. 35°C. Dobrze wysuszony surowiec przechowuje się w wielowarstwowych papierowych torbach szczelnie zawiązanych, które przechowuje się w suchych pomieszczeniach. Ziele ma gorzki, ściągający smak, po roztarciu przypominający jabłka.
Katedra i Zakład Farmakognozji
Uniwersytet Medyczny w Lublinie
De Jesus R.A., Cechinel-Filho V., Oliveira A. E., Schlemper V., 2000: Analysis of antinociceptive properties of marrubin isolated from Marrubium vulgare. Phytomedicine. 7,111-115.
De Souza M.M., De Jesus R.A., Cachinel-Filho V., Schlempler V., 1998: Analgesic profile of hydroalkoholic extract obtained from Marrubium vulgare. Phytomedicine 5:103.
Martin-Nizard F., Sahpaz S., Furman C., Fruchart J.C., Duriez P., Bailleul F., 2003: Natural phenylopropanoids protect endothelial cells against oxidized LDL-induced cytotoxity. Planta Med. 69(3): 207-211.
Meyre-Silva C., Yunes R.A., Schlemper V., Campos-Buzzi F., Cechinel-Filho V., 2005: Analgesic potential of marrubin derivatives, a bioactive diterpene present in Marrubium vulgare (Lamiaceae). Il Farmaco. 60(4): 321-326.
Roman R.R., Alarcon-Aguilar F., Lara-Lemus A., Flores-Saenz J. L., 1992: Hypoglycemic effect of plants used in Mexico as antidiabetics. Arch. Med. Res. 23(1): 59-64.
VanderJagt T.J., Ghattas R., VanderJagt D.J., Crossey M., Glew R. H., 2002: Comparison of the total antioxidant content of 30 widely used medicinal plants of New Mexico. Life Sci. 70(9): 1035-1040.
Wolski T., Baj T., Matosiuk D., Kwaitkowski S., Ziewiec A., 2007. Szanta zwyczajna (Marubium vulgare L.) – roślina lecznicza i miododajna. Annales UMCS, vol. 62(2): 80-94.