Problemy zdrowotne osób z andro- i menopauzą: łysienie

luty 2013, nr 78/56 online

Wiek średni u człowieka to czas zmian dokonujących się w sferze zarówno psychicznej, jak i fizycznej. Z punktu widzenia społecznego, możemy wtedy wkraczać w wiek szczytowych możliwości i osiągnięć. Jednakże, naturalne procesy biologiczne zachodzące w tej fazie życia podlegają znacznym zmianom i dotykają każdego – zarówno kobiet, jak i mężczyzn. U kobiet związana z wiekiem dysfunkcja jajników i zmniejszenie wydzielania przez nie estrogenów prowadzi do menopauzy, podczas gdy u mężczyzn obniżenie poziomu testosteronu, produkowanego głównie przez komórki śródmiąższowe jąder, staje się przyczyną andropauzy.

Andropauza i menopauza

Chociaż „męska menopauza” uważana jest często za mit, jest to realny stan hormonalny, którego doświadczają mężczyźni między 50 a 70 rokiem życia. Andropauza rozpoczyna się, gdy poziom męskiego hormonu, testosteronu, naturalnie obniża się. U mężczyzn spożywających duże ilości alkoholu, palących papierosy i stosujący inne używki, oraz u tych, którzy poddawani byli licznym zabiegom chirurgicznym, andropauza może rozpocząć sie w młodszym wieku. Po 30 roku życia, u mężczyzn dochodzi do 10% spadku poziomu testosteronu w każdej dekadzie życia.

Z kolei panie zaczynają naturalnie wchodzić w okres menopauzy pomiędzy 45 a 55 rokiem życia. Największy wpływ na to mają geny, ale duże znaczenie odgrywają także czynniki środowiskowe, dieta oraz styl życia (objawy menopauzy pojawiają się wcześniej u kobiet palących papierosy).

Okres menopauzy zwany również klimakterium dzieli się na trzy podstawowe fazy: przedmenopauzalna (premenopauza), okołomenopauzalna (perimenopauza), pomenopauzalna (postmenopauza). Okres przedmenopauzalny są to lata poprzedzające ostatnią miesiączkę, czyli okres spadku ilości hormonów rozrodczych oraz nieregularność w ich wydzielaniu. Faza okołomenopauzalna jest to okres przejściowy prowadzący do menopauzy, jak i czas po jej wystąpieniu. Obejmuje okres od 2 do 8 lat przed menopauzą i co najmniej pierwszy rok po niej. Z klinicznego punktu widzenia za początek perimenopauzy uznaje się moment, w którym pojawiają się zaburzenia miesiączkowania spowodowane zmieniającym się poziomem hormonów płciowych. Po 12 miesiącach od wystąpienia ostatniej miesiączki kobieta wchodzi w kolejny okres życia, zwany postmenopauzą.

Objawy menopauzy i andropauzy

Objawy menopauzy związane ze zmianami biologicznymi zachodzącymi w organizmie dojrzałej kobiety są rozmaite i mają różną postać. Fakt, że kobiecy organizm przestaje produkować żeńskie hormony, odpowiadające za blisko 400 przemian metabolicznych, ma wyraźny wpływ na wszystkie narządy. Mogą zatem pojawić się uderzenia gorąca, zimne poty, obniżenie koncentracji czy złe samopoczucie. Są to jedne z najczęściej występujących dolegliwości. Zazwyczaj towarzyszą im problemy ze snem, osłabienie mięśni, przyrost wagi, ból piersi czy wypadanie włosów.

Objawy andropauzy są skutkiem stopniowego obniżania poziomu testosteronu i są zbliżone do objawów menopauzy u kobiet. Mężczyźni mogą doświadczać uderzeń gorąca, zaburzeń snu, zmniejszenia energii, obniżenia pożądania seksualnego, zaburzeń erekcji, przyrostu masy ciała, utraty masy mięśniowej i depresji.

Jednym z bardziej niepożądanych objawów towarzyszących zaburzeniom hormonalnym związanym z wiekiem jest wypadanie włosów. Pomimo, iż objaw ten wydaje się niezbyt istotny, szczególnie w przypadku mężczyzn, może być jednak jednym z bardziej traumatycznych dla osób, które go doświadczają. Aczkolwiek świadomość zmian zachodzących w organizmie może pozwolić na znalezienie rozwiązania problemu.

Przyczyny utraty włosów

W warunkach fizjologicznych tracimy od 50 do 150 włosów dziennie. Przeciętnie, na głowie jest około 100 000 włosów, więc ubytek ten powinien być niezauważalny. Utracone włosy zastępowane są przez nowe, ale wraz z wiekiem proces odnowy ulega spowolnieniu, utrata nasila się, a włosy stają się coraz cieńsze i słabsze. Stan hormonalny organizmu, różne choroby, szok fizyczny i emocjonalny czy przyjmowane leki mogą nasilać i przyspieszać procesy łysienia.

Utrata włosów może przebiegać w różny sposób, w zależności od tego, co jest jej przyczyną. Może pojawić się nagle lub stopniowo, dotyczyć tylko skóry głowy, ale i całego ciała. Niektóre rodzaje łysienia są tymczasowe, podczas gdy inne są trwałe.

Najczęstszą przyczyną utraty włosów jest dziedziczny stan zwany łysieniem typu męskiego lub żeńskiego. W szczególności u osób predysponowanych genetycznie, zaburzenie delikatnej równowagi w układzie hormonalnym staje się przyczyną utraty włosów. Wahania hormonalne spowodowane ciążą, porodem, stosowaniem hormonalnych środków antykoncepcyjnych oraz wystąpieniem menopauzy mogą spowodować tymczasowe łysienie u kobiet. Należy zaznaczyć, że wypadanie włosów u pań wymaga dokładnej diagnostyki, gdyż może oznaczać choroby układu hormonalnego, tj. choroby nadnerczy czy zaburzenie czynności tarczycy, a także choroby jajników i przysadki mózgowej.

Oczywiście podstawową przyczyną zmian metabolicznych związanych z przekwitaniem jest zmniejszenie się syntezy estrogenów. Na zmiany te organizm reaguje zwiększając produkcję sterydów kory nadnerczy, m.in. androstendionu. Estrogeny po menopauzie są produkowane u kobiet wyłącznie przez nadnercza z nadnerczowego androstendionu. Sam androstendion ma słabe działanie biologiczne, ale jest prekursorem, z którego powstają silne androgeny – testosteron i dihydrotestosteron (DHT). To właśnie DHT jest głównym hormonem zaangażowanym w proces łysienia. U mężczyzn powstaje on z testosteronu pod wpływem enzymu 5-alfa-reduktazy. DHT jest aktywniejszą formą testosteronu i wpływa na mieszki włosowe powodując ich miniaturyzację, uśpienie i zanik, a tym samym zakłócając proces wzrostu włosów.

U kobiet proces przekształcania testosteronu do DHT wygląda inaczej niż u mężczyzn. Jest on wydłużony, gdyż w pierwszym etapie dehydroepiandrosteron (DHEA) produkowany z cholesterolu przez nadnercza jest przekształcany do postaci androstendionu, a ten następnie do testosteronu, a dopiero później powstaje DHT. Przed menopauzą, duża ilość estrogenu przyczynia się do regulacji stężenia DHT. Dlatego, w przypadku zachwiania gospodarki hormonalnej i obniżenia poziomu żeńskich hormonów płciowych, kobiety stają się narażone na wypadanie włosów.

Podczas gdy klasyczne łysienie zawsze było kojarzone z mężczyznami, obserwuje się również "żeński wzór" wypadania włosów. Łysienie typu androgenowego u mężczyzn objawia się cofającą się linią czołową i skroniową. Natomiast kobiety rzadko tracą włosy w ten sposób. Wiele z nich doświadcza znacznego zmniejszenie średnicy włosa, prowadzącego do przerzedzenia włosów. U płci pięknej często łysienie początkowo objawia się poszerzającym się przedziałkiem obejmującym centralna część głowy, przy czym linia czołowa włosów zostaje zachowana. Zmiany pojawiają się najczęściej z początkiem menopauzy. Nadmierna utarta włosów dotyczy 13% kobiet przed menopauzą i 37% po menopauzie.

Sklasyfikowano trzy rodzaje postępowania w terapii wypadania włosów. Są to: (1) zmiana stylu życia, (2) medycyna alternatywna, (3) farmakoterapia i chirurgia.

Modyfikacja stylu życia

Szczególne znaczenie w walce z wypadaniem włosów ma zrównoważona dieta. Niedobory witamin głownie z grupy B, żelaza lub białka oraz drastyczne diety mogą powodować wypadanie włosów. Z kolei rezygnacja ze spożycia kofeiny i alkoholu, regularne ćwiczenia i redukcja stresu, mogą wspomóc ich regenerację. Podobnie unikanie niektórych zabiegów fryzjerskich niszczących włosy może przyczynić się do poprawy ich stanu.

Do pokarmów korzystnie wpływające na stan włosów możemy zaliczyć te zawierające białko (ryby, jaja, fasola, mleko i jego przetwory, chude mięso), żelazo (wątroba, mięso, całe ziarna zbóż, zielone warzywa, fasola, groch, chleb pełno pszenny), witaminy z grupy B (mięso, jajka, ryby, zielone warzywa) oraz witaminę E (oleje roślinne, migdały, margaryna, jajach, marchewka, orzechy, kiełki pszenicy, zielonolistne warzywa). Kwasy tłuszczowe korzystnie wpływające na stan owłosienia znajdziemy w orzechach włoskich, oleju rzepakowym, rybach, soi.

Niestety, o wprowadzeniu zmian w stylu życia łatwiej jest powiedzieć niż tego dokonać, zwłaszcza, jeśli jesteśmy przyzwyczajeni do pewnej rutyny. Ponadto, o ile modyfikacje te pomogą złagodzić objawy łysienia, nie rozwiążą problemów związanych z zaburzeniami hormonalnymi, więc leczenie farmakologiczne może okazać się konieczne.

Metody alternatywne

Alternatywne metody niosą ze sobą zazwyczaj niewiele działań niepożądanych i mogą być skutecznym sposobem leczenia utraty włosów. W tym sposobie postępowania, najczęściej stosowane są leki ziołowe, choć można skorzystać z takich technik jak akupunktura czy masaż głowy, aby pobudzić cebulki włosowe i zregenerować wzrost włosów. Leki ziołowe mogą stanowić opcję w leczeniu pomocniczym zachwianej równowagi hormonalnej. Możemy podzielić je na surowce zawierające fitoestrogeny i zioła nieestrogenowe. Fitoestrogeny budową przypominają ludzkie hormony płciowe, przez co łączą się z receptorami dla hormonów w organizmie. Działają podobnie do estrogenów, ale znacznie słabiej. Nieestrogenowe preparaty ziołowe mogą zwierać aloes, pokrzywę, skrzyp polny, rośliny z rodziny kapustowatych.

Farmakoterapia i chirurgia

W farmakoterapii łysienia stosuje się leczenie miejscowe lub leczenie ogólnoustrojowe. Lekarze niechętnie zalecają leczenie ogólnoustrojowe. Jeżeli przyczyną wypadania włosów nie jest nadmiar androgenów, preferowane jest leczenie miejscowe, bezpośrednio na skórę głowy. Najlepsze wyniki uzyskuje się, gdy leczenie rozpoczyna się jak najwcześniej, ponieważ długotrwałe łysienie androgenowe może przyczynić się do trwałego zniszczenia mieszków włosowych. Stosowanie terapii antyandrogenowej po dłuższym czasie łysienia będzie zapobiegało dalszej utracie włosów i pobudzało odrastanie włosów w mieszkach, które zostały „uśpione”. Przerwanie leczenia bardzo często powoduje wznowienie procesu.

Minoksydyl

Minoksydyl po raz pierwszy został zastosowany w terapii nadciśnienia. U pacjentów leczonych tym lekiem, jako efekt uboczny, zaobserwowano pojawienie się nadmiernego owłosienia. Dalsze badania wykazały, że stosując roztwór minoksydylu bezpośrednio na skórę głowy stymulowany jest wzrost włosów, zaś ilość związku wchłonięta do krwiobiegu jest zwykle zbyt mała, aby spowodować ogólnoustrojowe działania niepożądane.

Podstawowe działanie leku wykorzystywane w terapii łysienia polega na rozszerzeniu naczyń krwionośnych. Minoksydyl stymuluje mieszki włosowe, a proces miniaturyzacji zostaje odwrócony. Pierwsze rezultaty leczenia polegające na zwiększeniu liczby mieszków włosowych oraz zahamowaniu wypadania powinny się pojawić po upływie 2 miesięcy systematycznego leczenia. Największe nasilenie wzrostu obserwuje się dopiero po 12 miesiącach terapii. Najlepsze wyniki uzyskuje się u młodych pacjentów z łysieniem na szczycie głowy. W momencie odstawienia leku proces wypadania włosów zostaje automatycznie wznowiony.

Finasteryd

Finasterd jest związkiem hamującym enzym 5-alfa-reduktazę, blokującym tym samym przekształcanie testosteronu do DHT. Po raz pierwszy został wprowadzony do lecznictwa ze wskazaniem w farmakoterapii przerostu gruczołu krokowego w dawce 5 mg (tabletki). W 1998 roku, w dawce 1 mg uzyskał rejestrację w terapii łysienia androgenowego. Lek zapobiega utracie włosów jak i pobudza ich odrastanie. Leczenie ogólnoustrojowe przeprowadza się przede wszystkim u młodych mężczyzn. Okres próbny leczenia trwa 3 miesiące. Jeżeli po tym czasie nie obserwujemy poprawy stanu owłosienia, należy przerwać terapię. Działania niepożądane, jakie mogą wystąpić w trakcie stosowania leku to depresja czy ginekomastia. Niemniej jednak, najczęstszym skutkiem ubocznym jest obniżone libido.

Octan cyproteronu

Octanu cyproteronu jest stosowany w celu zmniejszenia libido u mężczyzn z nadmierną pobudliwość płciową oraz w terapii paliatywnej nieoperacyjnego raka gruczołu krokowego. Wskazaniem do terapii tym lekiem jest również leczenie hirsutyzmu u kobiet w wieku rozrodczym, a także łysienie androgenowe u kobiet. Mechanizm działania związany jest z blokowaniem wiązania DHT z receptorami.

Octan cyproteronu z etynyloestradiolem

Octan cyproteronu hamuje działanie androgenów. Poza działaniem przeciwandrogennym wykazuje również wyraźne działanie progestagenne, co może prowadzić do zaburzeń cyklu. Aby tego uniknąć, połączony został z etynylestradiolem. Preparat wykazuje dodatkowo działanie antykoncepcyjne, zmniejsza bóle miesiączkowe i krwawienie menstruacyjne. Lek zarejestrowany został w terapii trądziku u kobiet, szczególnie z łojotokiem, stanami zapalnymi lub powstawaniem guzków, łysieniu typu męskiego, lekkiej postacie hirsutyzmu (nadmiernego owłosienia) z zapewnieniem efektu antykoncepcji. Zapobiega utracie włosów i pobudza ich odrastanie. Możliwe skutki uboczne to tkliwość piersi, bóle głowy oraz spadek libido.

Warto zwrócić uwagę, iż niektóre substancje lecznicze, aczkolwiek niezarejestrowane w leczeniu łysienia, mogą wywierać obok swojego działania podstawowego także dodatkowy wpływ na porost włosów. Należą do nich:

Spironolakton
Spironolakton należy do grupy leków moczopędnych, oszczędzających potas. Jest stosowany w leczeniu hiperaldosteronizmu, nadciśnienia tętniczego, obrzęków różnego pochodzenia i niedoboru potasu. Wykazuje działanie antyandrogenne związane przede wszystkim ze zwolnieniem produkcji androgenów w nadnerczach i jajnikach oraz z zapobieganiem wiązania DHT z receptorem androgenowym.

Cymetydyna
Cymetydyna należy do klasy leków blokujących receptory histaminowe (H2), stosowanych głównie w leczeniu wrzodów przewodu pokarmowego. Wykazuje również dosyć silne działanie antyandrogenne blokując blokuje łącznie DHT z receptorami w mieszkach włosowych. Obecnie, została wycofana z lecznictwa w Polsce. Cymetydyna stosowana była w leczeniu hirsutyzmu u kobiet (nadmierne owłosienie na twarzy), korzystne efekty uzyskano również u kobiet w terapii łysienia androgenowego. U mężczyzn może powodować feminizację.

Estrogen / Progesteron
Substytucja hormonami płciowymi jest prawdopodobnie najczęstszą ogólnoustrojową formą leczenia łysienia androgenowego u kobiet w okresie menopauzy (hormonalna terapia zastępcza, HTZ) lub których występuje niedobór tych hormonów.

Ketokonazol
Ketokonazol jest obecnie stosowany jako lek przeciwgrzybiczy. Jednakże, posiada również właściwości antyandrogenne, powodując zmniejszenie produkcji testosteronu i innych androgenów. Z powodu tego działania, może być użyty pomocniczo w terapii utraty włosów.

Pomocniczo, w terapii łysienia, może byś stosowana również wcierka do włosów, w której skład wchodzi pilokarpina, Tinctura Cinchonae, Tinctura Capsici, witamina B6, szczegółowo opisana w Aptekarzu Polskim (2009, nr 39/17).

Jeśli zawiodły wszystkie leki, to skutecznym i trwałym rozwiązaniem jest przeszczep włosów. Przeszczep jest metodą zagęszczenia włosów, która stosowana z dużym powodzeniem przez chirurgów. Szacuje się, iż kobiety stanowią ok. 2% wszystkich operowanych.

dr n. farm. Barbara Budzyńska

Katedra i Zakład Farmakologii

z Farmakodynamiką

Uniwersytet Medyczny w Lublinie

Fot. Fotolia.com