Gdy stężenie w moczu pewnych substancji przekroczy wartość krytyczną (próg rozpuszczalności) następuje ich wysolenie. Wokół wytrąconych, początkowo niewielkich kryształków narastają kolejne warstwy, a rosnący złóg przekształca się w kamień. Drobne strąty zwykle są wydalane samoistnie lub zalegają tworząc tzw. piasek. Może to przebiegać bezobjawowo. W skrajnej sytuacji jednak, odpowiednio duży kamień może nie tylko zablokować drogi moczowe, ale także uszkodzić delikatne tkanki. Kamica dotyka głównie ludzi w średnim wieku i starszych, częściej mężczyzn niż kobiety.

W patogenezie kamicy wyróżnia się kilka teorii zakładających m.in. brak w moczu koloidów lub inhibitorów przeciwdziałających wytrącaniu się soli mineralnych. Niektóre wrodzone defekty enzymatyczne predestynują do wystąpienia kamicy – m.in. skaza moczanowa, szczawiana, czy cystynowa. Także zwiększone wydzielania wapnia do moczu (hipelkacuria) może być przyczyną tego schorzenia. Nadmierna ilość calcium może występować w przebiegu nadczynności przytarczyc, w niektórych chorobach kości lub przy nadużywaniu leków alkalizujących (np. przy długotrwałym leczeniu choroby wrzodowej). Zwiększona częstotliwość zachorowania na kamicę może występować w regionach suchych, o trudnym dostępie do wody, ale równie często dotyka osoby żyjące w bardzo dobrych warunkach, ponieważ ich dieta jest zwykle bogata w białko oraz zbyt słona. Kamicy sprzyjają także wady anatomiczne w obrębie układu moczowego.
Kamica może przebiegać bezobjawowo, ale jeżeli pojawią się symptomy to mogą być bardzo bolesne. Najbardziej dokuczliwym objawem kamicy jest kolka nerkowa (colica renalis), która jest powodowana wędrowaniem złogu w kierunku pęcherza moczowego i następowym zastojem moczu oraz uciskiem i podrażnieniem tkanek. Ból może być bardzo silny, skurczowy, z towarzyszącym krwiomoczem. Zwykle promieniuje w kierunku krocza i uda, określany jest także jako „rozdzierający”. Może nastąpić także porażenie perystaltyki jelit i następowe mdłości, a nawet wymioty. Charakterystyczne jest także uporczywe, bolesne parcie na mocz, chociaż pacjent oddaje go mało. Stan pacjenta jest ogólnie trudny, jest on niespokojny, zdenerwowany, płaczliwy. Aby załagodzić objawy podaje się leki przeciwbólowe (metamizol, tramadol, ketoprofen, a nawet petydynę) i rozkurczowe (drotawerynę, hioscynę, skopolaminę, papawerynę). Pomocne są również ciepłe okłady na okolicę lędźwiową lub ciepłe kąpiele. Warto wspomnieć, że kolka może być pierwszym i jedynym wyraźnym sygnałem, że pacjent ma problem w obrębie dróg moczowych. Napad może pojawić się nagle u zupełnie zdrowej osoby, a diagnoza często jest zaskoczeniem dla pacjenta.
Substancje wchodzące w skład kamieni moczowych pochodzą zarówno z pokarmów, jak i z wewnętrznych przemian metabolicznych. Wpływ diety na postawanie kamieni jest kluczowy. Zalecenia dietetyczne są uzależnione od składu kamieni. Typ kamicy można stwierdzić najbardziej wiarygodnie na podstawie badania laboratoryjnego urodzonego kamienia. Natomiast właściwym badaniem pozwalającym ocenić nie tylko obecność i wielkość złogów, ale również budowę dróg moczowych jest badanie USG. Wykonuje się także badanie ogólne moczu, a także urografię (badanie radiologiczne z kontrastem).
Rodzaje strątów pozwalają podzielić kamicę na następujące typy:
1. kamica szczawianowa;
2. kamica moczanowa;
3. kamica fosforanowa;
4. kamica cystynowa;
W przypadku kamicy szczawianowej (70-80% przypadków) należy ograniczyć podaż pokarmów bogatych w szczawiany – dobrze znane ich źródła to rabarbar, szczaw, szpinak, botwiny. Kamienie szczawianowe są zwykle twarde, kolczaste i można je uwidocznić promieniami rtg.
Przy kamicy moczanowej (ok. 8% przypadków) kluczowa jest alkalizacja moczu, ponieważ zwiększa to rozpuszczalność moczanów. Lekarz może zlecić przyjmowanie wodorowęglanu sodu lub cytrynianu potasu. Niekorzystne jest jedzenie posiłków będących źródłem puryn, te bowiem są metabolizowane do kwasu moczowego. W puryny bogate są przede wszystkim mięso (głównie podroby) i warzywa strączkowe. Zawiera je też kakao, kawa i herbata. Zwiększone wydalanie kwasu moczowego z moczem może dotyczyć także chorych na chłoniaki i białaczki.
Kamica fosforanowa (5-10% przypadków) polega na wytrącaniu się kamieni zbudowanych z fosforanu wapnia lub fosforanu amonowo-wapniowego (struwitu). Tworzą się one niemal wyłącznie w moczu zainfekowanym bakteriami syntetyzującymi ureazę (Proteus, Klebsiella i Pseudomonas) rozkładającą mocznik do amoniaku i alkalizującą w ten sposób mocz. W odróżnieniu od kamicy moczanowej korzystne jest tutaj zatem zakwaszenie moczu. Infekcja bakteryjna powinna być wyleczona pod kontrolą antybiogramu. Konieczne jest ograniczenie podaży wapnia (czasami dołącza się w tym celu tiazydy) i przyjmowanie leków zakwaszających. Kamienie fosforanowe, podobnie jak szczawianowe pochłaniają promienie rentgenowskie.
W rzadkich przypadkach, u osób z zaburzeniami metabolicznymi spowodowanymi defektami genetycznymi złogi zbudowane są z aminokwasów. Przy kamicy cystynowej (1% chorych) organizm na skutek wady wrodzonej cechuje się upośledzonym wchłanianiem cystyny. Podstawą jest dieta ograniczająca ilość cystyny oraz metioniny. Niekiedy podaje się penicylaminę, która z cystyną tworzy rozpuszczalne związki.
Przy kamicy nie dającej objawów, kiedy wielkość złogów jest mniejsza niż 5-6 mm istnieje szansa na tzw. „urodzenie kamienia”, czyli jego naturalne wydalenie. Duże ilości wypijanych płynów oraz ruch ułatwiają pasaż złogów. Jeżeli kamienie są duże, blokują odpływ moczu może to zagrozić infekcją lub zniszczeniem nerki. Konieczna jest wówczas interwencja zabiegowa. Usunięcie kamienia polega na jego rozbiciu falami uderzeniowymi, tak by drobniejsze fragmenty mogły zostać wydalone z moczem (litotrypsja) lub usunięciu chirurgicznym.
W profilaktyce kamicy nerkowej stosowane są niekiedy leki moczopędne, głównie tiazydy (chlorotiazyd, hydrochlorotiazyd, indapamid). Inhibitorem krystalizacji jest również magnez. Istnieją także doniesienia, iż tamsulosyna może być skutecznym lekiem spazmolitycznym w przypadkach kolki nerkowej spowodowanej kamicą dolnego odcinka moczowodu.
Podstawową zasadą w leczeniu każdego rodzaju kamicy jest zwiększenie ilości wypijanych płynów (nawet do 4 litrów dziennie). Powoduje to naturalne rozcieńczenie składników kamicotwórczych oraz skutkuje nasileniem diurezy i sprzyja regularnym mikcjom. Szczególnie istotne jest przepojenie przed snem, w nocy bowiem mocz szczególnie ulega zagęszczeniu. Polecane są także specjalne wody mineralne oraz herbatki z ziół moczopędnych.
mgr farm. Olga Sierpniowska