07.2014 – „Farmacja i medycyna w starożytnej Grecji.”

lipiec 2014, nr 95/73 online

 

   

   Dziedzictwo starożytnej Grecji stanowi niekwestionowaną podstawę obecnej kultury europejskiej. Okazuje się, że greccy filozofowie i lekarze stworzyli także podwaliny współczesnych nauk przyrodniczych, w tym medycyny i farmacji.

   W medycynie greckiej czasów najdawniejszych uderza prawie zupełna sakralizacja tej dziedziny. Bogów było wielu, ale zakres ich władzy był ograniczony. Za lekarza duszy i ciała uznawany był Apollo, bóg światła słonecznego i wyroczni. Najsłynniejszą wyrocznią helleńską była delficka, usytuowana na wzgórzach Parnasu. Bliska sztuce wieszczenia była magia. Boginią czarów była tajemnicza i złowroga Hekate, która czarownikom dawała moc nad siłami natury i znajomość ziół magicznych. Toteż czarownicy zamawiali choroby, przygotowywali lekarstwa i rozdawali amulety.

 

 

 

   Apollo wdał się w romans z nimfą Koronis. Gdy ta zorientowała się, że jest w ciąży, usiłowała się zabić. Wówczas Apollo wydobył nienarodzone dziecko z łona nimfy, umieścił je pod własną skórą i donosił do urodzenia. W ten sposób przyszedł  na świat (oczywiście według mitu) Asklepios (po łacinie Eskulap), właściwy bóg medycyny. Został on oddany na wychowanie centaurowi Chironowi, odpowiedzialnemu w mitologii za zioła lecznicze. Asklepios wkrótce  w leczeniu doszedł do takiej wprawy, że potrafił nawet wskrzeszać zmarłych. Zaniepokoiło to Zeusa, który go uśmiercił rzuconym piorunem. Po śmierci Asklepiosa, wzburzony Apollo zabił centaurów, którzy zajmowali się wykuwaniem piorunów dla Zeusa. Za ten czyn Apollo został zesłany na ziemię, aby tu leczyć ludzi.

 

   Asklepios pozostawił potomstwo – dwie córki: Hygeę (stąd higiena) i Panakieę (stąd panaceum) oraz dwóch synów – Machaona i  Podalejrosa, którzy także byli lekarzami. Atrybutami Asklepiosa był wąż (symbol odradzających się sił) oplatający laskę podróżną oraz czara z lekarstwem. Asklepiosowi zaczęto oddawać cześć boską, a kult jego rozpowszechnił się w całym rejonie Morza Śródziemnego. Sanktuaria boga Asklepiosa z początkowych studni lub źródła i ołtarza w świętym gaju, przekształciły się z czasem w całe zespoły architektoniczne o charakterze kultowo – leczniczym, pełniąc rolę szpitali i uzdrowisk. O skuteczności zabiegów świadczą liczne tabliczki wotywne. W zespole świątynio – leczniczym istniał też zwykle teatr jako ważny czynnik psychoterapeutyczny. W sanktuariach tych, nieodłącznymi towarzyszami kapłanów – lekarzy były święte węże, które lizały rany chorych, budząc postrach, a przede wszystkim posłuch i szacunek dla otrzymywanych zaleceń medycznych.

 

 

  

 

   W swoich podróżach odwiedziłem kilka miejsc, związanych z kultem Asklepiosa. Najsłynniejszym ośrodkiem kultu Asklepiosa w świecie antycznym (w okresie od VI wieku p.n.e. do IV wieku n.e.) był  Epidauros na Peloponezie w Grecji. Odkopano tu wiele pozostałości z tamtego okresu. Najważniejsze z nich to ruiny świątyni Asklepiosa i świątyni Artemidy, sypialnie dla pacjentów oczekujących cudownego uzdrowienia podczas snu w kształcie długiej stoyi z jońską  kolumnadą, hotel dla pielgrzymów, łaźnie a nawet stadion. Wokół świątyni Asklepiosa i wzdłuż świętej drogi znajdują się pomniki wotywne i stele z opisami cudownych uzdrowień. Obok znajduje się najlepiej zachowany grecki teatr, który mógł pomieścić 14 tysięcy widzów. Widownia teatru jest swoistym fenomenem akustycznym. Rozmowa czy moneta rzucona na scenę w jej centralnym punkcie są dobrze słyszalne na całej widowni, bez względu na miejsce zajmowane przez widza. W Epidauros działa obecnie zakład leczniczy a w teatrze odbywają się doroczne festiwale sztuk antycznych.

 

 

   Innym miastem posiadającym sławę ośrodka kultu medycyny Asklepiosa był Buthroton, leżący obecnie w południowej Albanii, blisko granicy z Grecją. Brak jest wiarygodnych danych na temat dokładnej daty założenia tego miasta, ale znaleziska archeologiczne świadczą o tym, że już w XII w. p. n. e., pod koniec epoki brązu, istniała tu osada iliryjskiego plemienia Chaonów. Według  antycznych legend, Buthroton został założony przez Trojańczyków którzy, pokonani przez Achajów, opuścili swoje miasto i przywędrowali aż tutaj. Gród ten miał odwiedzić Eneasz, o czym można przeczytać w III księdze „Eneidy” Wergiliusza. Do tutejszego sanktuarium pielgrzymowali kuracjusze już od IV wieku p.n.e. Kompleks sanktuarium wznosił się tarasami na wprost teatru. Składał się z wybudowanej na początku II w p. n. e.  Świątyni Asklepiosa, stoyi czyli wolno stojącej, wydłużonej sali kolumnowej oraz skarbca, w którym przechowywano kosztowności ofiarowane dla bóstwa.

 

   Kolejnym sanktuarium Asklepiosa, wartym opisu ze względu na swój  niecodzienny wygląd, jest popularne w antycznej Grecji uzdrowisko Hierapolis. Miejsce to (obecnie znane jako Pamukkale) znajduje się w południowo-zachodniej Turcji, u podnóża masywu górskiego Çökelez Daği. Niezwykłość tego miejsca polega na tym, że na zboczu wzgórza, poniżej ruin miasta gdzie Grecy (a później Rzymianie) zażywali leczniczych kąpieli, połyskuje biała kraina cudów. Sprawcą powstania tej krainy cudów są gorące źródła pochodzenia wulkanicznego, które bulgocą na ciągnącym się ponad nią płaskowyżu. Źródła te zawierają bardzo dużo wapnia i innych minerałów.  Spływając z krawędzi płaskowyżu woda pozostawia na zboczu kamienny osad. W ciągu tysiącleci kolejne warstwy tego osadu uformowały olśniewająco białe ściany i rozległe tarasy. Lecznicze i rekreacyjne walory tutejszych gorących źródeł doceniono  już ponad 2,5 tysiąca lat temu.

 

 

 

 

   W tej atmosferze mitów i zabobonów, prawdziwa nauka nie miała łatwych początków. Toteż z wielkim szacunkiem i podziwem należy spojrzeć na poczynania greckich filozofów, którzy mieli ogromny wpływ na rozwój nauk przyrodniczych, w tym farmacji i medycyny. Znaczącą rolę  odegrała tu jońska filozofia przyrody, stanowiąca sama w sobie kamień milowy w rozwoju duchowym ludzkości. Szczególne zasługi na tym polu poniósł Tales  (ok.620-540 p.n.e.), filozof i matematyk, który za prapierwiastek rzeczywistości uważał wodę. Co prawda jego poprzednicy mówili o bóstwach wody (Okeanos i Tetyda), ale on mówił o realnym przedmiocie. Było to przejście od mitologii do nauki, zerwanie z mitologicznym sposobem myślenia. Pochodził on z Miletu, greckiej kolonii na wybrzeżu Azji Mniejszej (obecnie Turcja). Dzięki temu mógł łatwiej zapoznać się z myślą perską i babilońską.

 

   W końcu VI wieku p.n.e. żył w pobliskim Efezie (obecnie Turcja) Heraklit, jeden z najbardziej zagadkowych filozofów greckich. Wierzył on, że świat nieustannie się zmienia, a u jego podstawy leży zasada, która utrzymuje równowagę między przeciwstawnymi sobie siłami we wszechświecie.

 

   Kolejnym wielkim filozofem tego okresu był Pitagoras (ok. 572- ok. 497 p. n. e.), uczeń Talesa. Jako matematyk i filozof wywarł znaczny wpływ na nauki przyrodnicze, a konkretnie na szkołę medyczną w Krotonie. Jego nauka o „krytycznych dniach” głosiła, że choroba w czwartym, siódmym, jedenastym i siedemnastym dniu wkraczała w stadium krytyczne. Był on lekarzem, kapłanem-filozofem, twórcą teorii czterech elementów rzeczywistości (ognia, powietrza, ziemi i wody). Sama zaś idea zależności człowieka od tych elementów, jak również zależności od nich świata, dała podstawy do stworzenia analogii pomiędzy „mikrokosmosem” i „makrokosmosem”.

 

 

 

 

   Życie i działalność Hipokratesa (ok. 460 – ok. 370 p.n.e.) przypada na czasy największego rozkwitu nauki i kultury greckiej. W tym okresie żył najsłynniejszy rzeźbiarz grecki Fidiasz oraz filozof Sokrates. Hipokrates, zwany ojcem medycyny, oparł ją na racjonalnych zasadach. Wiedzę medyczną początkowo zgłębiał u swego ojca Heraklidesa, a następnie ją rozwijał i pogłębiał w czasie licznych podróży (m.in. do Egiptu). Autorytet jego został utrwalony po śmierci poprzez przypisanie mu autorstwa dzieł o treści medycznej (m.in. Corpus Hippocraticum). Należy przyjąć, że Corpus Hippocraticum jest zebraniem poglądów całej greckiej medycyny. Przenosząc filozofię do medycyny, za jej podstawę przyjął naukę o 4 elementach, wyróżniając cztery ciecze ustrojowe: krew, żółć żółtą, żółć czarną i flegmę. Na wspomnianej teorii o czterech płynach (humorach) opiera się zarówno fizjologia jak i patologia Hipokratesa. Według niego, zasadnicze znaczenie ma natura (physis) a lekarz obserwując chorego powinien ją podpatrywać, na niej polegać i nigdy jej nie szkodzić (stąd słynne „primum non nocere”).

 

   Był zwolennikiem stosowania w lecznictwie środków prostych jak woda, ocet, sól, tłuszcze, sok z kapusty, cebula i miód. Stworzył też podwaliny farmacji, wprowadzając podstawowe postaci leków jak odwary, maści, pigułki, czopki i plastry. Ustalił receptury oraz sposoby przyrządzania leków. Wzorując się na nauce o 4 elementach, wyróżnił 4 podstawowe grupy leków: rozgrzewające, oziębiające, zwilżające i osuszające. Hipokrates przystosował typy ludzkie do czterech stron świata i z nimi też powiązał cztery podstawowe właściwości przyrody: suchość, wilgotność, ciepło i zimno. Stąd i 4 typy ludzkie: sangwinik (natura ciepła), choleryk (natura sucha), flegmatyk (natura wilgotna) i melancholik (natura zimna). Wprowadził dietę i higienę jako środki profilaktyczne, zapobiegające chorobom. Zwalczał również takie przesądy, jak ten, że epilepsję wywołuje opętanie przez demona. Wiele terminów wprowadzonych przez niego jest używane do dziś, np. rak, diagnosis (rozpoznanie), prognosis (rokowanie), therapia (leczenie), epidemia.  Uważał, że środowisko i klimat wpływa na stan zdrowia i kondycję człowieka. Od Hipokratesa wywodziły się różne kierunki i poglądy w późniejszej medycynie greckiej. Jednak następcy pojmowali jego naukę jednostronnie, bez wchodzenia w ducha samego hipokratyzmu. Dlatego też zostali nazwani dogmatykami.

 

 

   Spośród  greckich filozofów,  największy wpływ na rozwój medycyny i nauk przyrodniczych wywarł Arystoteles  (384 – 322 p.n.e.). Szczególnie zasłużył się przez encyklopedyczne ujęcie przyrody i otaczającego świata. Jego system obejmował prawie wszystkie dziedziny ówczesnej wiedzy. W swej filozofii biologicznej, pojęcie organizmu i rozwoju wyeksponował na naczelne miejsce. Poglądy Arystotelesa na zdrowie i chorobę pokrywały się z nauką Hipokratesa. Jednak układ nerwowy i układ krwionośny są przedstawione błędnie. Nie ustrzegł się także innych błędów. W dziele „O powstawaniu zwierząt” dowodził, że owady i robaki powstają samorodnie np. z mięsa, a z ciała ludzkiego pchły i wszy.

 

   Zbyt rygorystyczna akceptacja tych teorii przez jego następców stała się jedną z przyczyn opóźnienia rozwoju nauki w Europie. Choć ostatecznie wiele jego teorii naukowych okazało się błędnych, to znacząco przyczyniły się one do poszukiwania nowych hipotez.

 

 

 

 

   Ten pochodzący z Eresos, miasta leżącego na wyspie Lesbos,  grecki przyrodnik i filozof żył w latach  ok. 370-287 p.n.e. Był uczniem, a następnie przyjacielem i następcą Arystotelesa. Kierował  szkołą filozoficzną oraz pierwszym w historii ogrodem botanicznym, mieszczącym się w ateńskim Likejonie. Był także autorem najwybitniejszych w starożytności dzieł o roślinach, znanych w łacińskim tłumaczeniu jako Historia plantarum (9 ksiąg) i De causis plantarum (6 ksiąg), w których przedstawił syntezę antycznej wiedzy o budowie i funkcjonowaniu organizmu roślinnego. Opisał około 500 gatunków roślin oraz ich zastosowanie w różnych dziedzinach życia. Za te zasługi  zwany jest ojcem botaniki. Teofrast uważany jest także za prekursora ekologii i geografii roślin. Rękopisy jego dzieł, zaginione w średniowieczu, zostały odnalezione w Konstantynopolu w XV w. Z zachowanych dzieł Teofrasta, dwa najważniejsze (w sumie 15 ksiąg) wydano także w języku polskim.

 

 

 

 

   Kolejnym greckim lekarzem i filozofem, który przyczynił się do rozwoju medycyny, był Asklepiades z Bitynii (obecna Bursa w Turcji), żyjący w latach ok. 128-56 p.n.e. Odrzucał on patologię humoralną Hipokratesa. Stosował, wbrew dotychczasowej praktyce medycznej, proste i naturalne środki lecznicze: dietę, ruch na świeżym powietrzu, kąpiele, masaże, upusty krwi. Zalecał wino jako uniwersalny środek leczniczy. Swoje metody leczenia opierał na atomistycznej teorii Demokryta z Abdery i epikureizmie (według niego choroby powstają wskutek zakłócenia ruchu atomów w organizmie). Na podstawie tej teorii powstała starożytna medyczna szkoła metodyków. Asklepiades trafnie wiązał niektóre choroby z odpowiednimi narządami (np. padaczkę z oponami mózgowymi). Zalecał indywidualne traktowanie każdego chorego. Przypisuje mu się opracowanie zabiegu  tracheotomii.

 

 

 

 

   Twórcą pierwszego, 5-cio tomowego dzieła, poświęconego wyłącznie środkom leczniczym, był grecki lekarz, farmakolog i botanik, Pedanios Dioskurides (ok. 40 – ok. 90).  Dzieło to, „O środkach leczniczych” (De materia medica), było niewyczerpanym źródłem wiedzy dla wielu pokoleń. Jako lekarz rzymskich legionów za czasów cesarza Nerona, przewędrował z nimi Italię, Galię, Hiszpanię i Północną Afrykę zapisując występowanie i medyczną wartość setek roślin. Tak powstało około roku 70 dzieło, pierwotnie napisane w języku greckim, a później przetłumaczone na łacinę. Najstarszym znanym rękopisem tego dzieła jest Codex Juliana Anicia z roku ok. 512. Obecnie znajduje się w Bibliotece Narodowej Austrii w Wiedniu i z tego powodu jest powszechnie znane jako „Vienna Dioscorides”. Uważane jest za najstarszą i najwartościowszą pracę z dziedziny botaniki i farmakologii. Oryginalnej kopii dzieła Dioskuridesa nigdy nie znaleziono, toteż nie ma pewności czy oryginał był ilustrowany. Wspomniana kopia z biblioteki austriackiej zawiera około 400 wielobarwnych  ilustracji, wykonanych w roku 512. Wiedza z tego dzieła to była powszechnie stosowana aż do XVII wieku i stała się pierwowzorem późniejszych farmakopei, toteż warta jest bliższego poznania.  Oto kilka przykładów.

Erythraea centaurium – pierwotnie roślina ta była nazwana Chironia na pamiątkę po Chironie, centaurze z mitologii greckiej, który był znany ze swojej wiedzy o roślinach leczniczych. Według legendy, Chiron wyleczył się tą rośliną po przypadkowym zranieniu jedną z zatrutych strzał Herkulesa. Dioskurides w nawiązaniu do mitu polecał ją do leczenia ran. Zalecał także to zioło na choroby płuc, głównie „stary kaszel” i "plucie krwią".

 

Artemisia absinthium – jest gorzkim ziołem. Dioskurides polecał je jako lek żołądkowy,  przeciwrobaczy, remedium na żółtaczkę i do sporządzania absyntu. Według autora, absynt był popularnym napojem na lato, zwłaszcza w Tracji, gdzie przypisywano mu działanie pomocne w utrzymywaniu dobrego  zdrowia.  

 

Cyclamen europaeum – zioło to dostało swoją nazwę (cyklamen oznacza "koło"), od  kształtu jego  podziemnej łodygi. Dioskurides sugerował jego zastosowanie jako środek przeczyszczający, odtruwający a także do mycia skóry. Wspominał również, że roślina ta ma zastosowanie jako afrodyzjak.

 

Ferula galbaniflua – roślina ta znana była również pod nazwą Panax Heraklios (panax oznacza "uniwersalne lekarstwo") co sugeruje jego szerokie zastosowanie wśród starożytnych Greków. Dioskurides przepisywał mleczny sok z tej rośliny na wrzody, kaszel, drgawki, bóle głowy, bóle brzucha, skurcze menstruacyjne, bóle zębów, ukąszenia węży i bóle porodowe. Aplikowanie do  oczu w postaci maści miało polepszać wzrok.

 

Physalis alkekengi – rośnie w wielu częściach świata: w Europie, Chiny, Ameryce Południowej, Afryce Południowej oraz w Stanach Zjednoczonych. Często nazywana jest zimową wiśnią lub "chińską latarnią"  a używana jest zarówno do dekoracji jak i jako zioło lecznicze. Dioskurides polecał ją jako lek uspokajający i moczopędny. Zmieszana z miodem miała poprawiać wzrok a z winem uśmierzać ból zęba.

 

Rosa lutea – pięknu i zapachowi zawdzięczają róże swoją popularność w antycznym świecie. Grecy wiązali różę z Afrodytą, Gracjami i Muzami. Dioskurides zalecał pastę z płatków róży jako maść do oczu, a wywar z płatków róży z winem na bóle głowy, bóle ucha i hemoroidy.

 

Solanum nigrum – roślina ta, jako pokrewna z wilczą jagodą, jest potencjalnie szkodliwa, ale jej trucizna jest stosunkowo łagodna. Dioskurides zalecał jej liście do leczenia chorób skóry. Stosował  również wywar z liści tej rośliny na bóle ucha, niestrawność i krwawienia wewnętrzne.

 

Arum maculatum – starożytni lekarze nazwali tę roślinę Drakontaia mikre lub "mały smok", ponieważ centralna łodyga przypomina węża. Według Dioskuridesa, jej kształt spowodował zastosowanie jako antidotum dla ukąszeń. Potarcie rąk korzeniem tej rośliny miało zabezpieczać je przed ukąszeniami. Zalecał również jej korzeń jako środek wykrztuśny, a liście na świeże rany.

 

 

 

   Najwybitniejszym, obok Hipokratesa, lekarzem starożytności był Klaudiusz Galen (ok. 130-201), Grek rodem z Pergamonu. Państwo Pergamońskie było również wielkim, ważnym hellenistycznym ośrodkiem kultury i nauki. Znajdowała się tutaj słynna Biblioteka Pergamońska, druga co do wielkości i znaczenia (po aleksandryjskiej) biblioteka w świecie greckim. W Pergamonie  zaczęto wyrabiać na skalę przemysłową pergamin ze skór zwierzęcych, który wyrugował papirus. Nastąpiła  zmiana postaci wydawanych dzieł – z rulonów w księgi.

 

 

   Galen opierał się na nauce Hipokratesa i Arystotelesa, a więc popierał teorię humoralną, która przetrwała aż do XIX wieku. Był on jednak nie tylko kontynuatorem dzieł swych poprzedników, ale znacznie je rozwinął, uporządkował i rozpowszechnił. Niezwykle cenny jest wkład Galena do terapii. Był twórcą wiedzy o postaciach leków. Twierdził, że w zależności od postaci leku w jakiej jest podawany, zależy jego działanie. Wprowadził także nowe postaci leków (proszki, wyciągi, nalewki na wodzie, occie, winie oraz różnego rodzaju mazidła) noszące do dziś nazwę preparatów galenowych. Jego sposoby opracowywania lekarstw obowiązywały przez 1500 lat po jego śmierci. Dorobek pisarski Galena jest olbrzymi, obejmuje blisko 400 dzieł, w tym około 150 na tematy medyczne, spośród których największe znaczenie ma „Metoda Lecznicza” (Therapeutike Methodos). Rok 500  n. e. uważany jest za koniec epoki hellenistycznej, ale osiągnięcia medycyny i farmacji starożytnej Grecji dominowały w całym cywilizowanym świecie aż do XVIII i były pierwowzorem wielu późniejszych odkryć.   

 
Piśmiennictwo:
1. Cotterell A. Cywilizacje Starożytne. Wyd. Łódzkie, 1990.
2. Dzierżanowski R. Słownik chronologiczny dziejów medycyny i farmacji. PZWL, Warszawa, 1983.
3. Fink-Finowicki C. Zarys historii i propedeutyki farmacji. PZWL, Warszawa, 1985.
4. Parandowski J. Mitologia. Czytelnik, Warszawa, 1979.
5. Podróże marzeń. TURCJA. Mediaprofit, 2005.
6. Szpilczyński S. Zarys dziejów nauk przyrodniczych w Polsce. Wiedza Powszechna, Warszawa, 1994.