Selen (Se) jest niemetalem odkrytym w 1817 przez szwedzkich chemików J.J. Berzeliusa i J.G. Gahna. Jego nazwa pochodzi od greckiej nazwy księżyca – "selene". Jest mikroelementem niezbędnym człowiekowi do życia, każdy człowiek zawiera, zależnie od spożywanej diety, około 3-30 mg selenu. Siarczek selenu (SeS2) stosowany jest w szamponach przeciwłupieżowych i w lekach przeciwgrzybiczych, a selenian sodu (Na2SeO3) jest silnym insektycydem [1].
Główne działania selenu
Selen wykazuje wiele niezwykle ważnych dla człowieka działań, takich jak: zwiększenie odporności, płodności, opóźnienie starzenia, poprawa funkcjonowania mózgu, działanie przeciwcukrzycowe, przeciwwirusowe, przeciwastmatyczne i przeciwnowotworowe (rycina 1). Dodatkowo Se ma działanie przeciwutleniające, antyseptyczne, przeciwtrądzikowe i ochronne na wątrobę. To ostatnie działanie polega na hamowaniu peroksydacji lipidów i unieszkodliwianiu nadtlenków kwasów tłuszczowych. Dodatkowo selen hamuje rozwój wielu bakterii, wirusów i grzybów. Może być stosowany pomocniczo w zatruciu arsenem, rtęcią, glinem, ołowiem i kadmem. Co ciekawe selen działa ochronnie na tkanki podczas chemioterapii oraz radioterapii.
Rycina 1. Kierunki działania selenu.
W Polsce zalecane, dzienne spożycie Se dla osoby dorosłej wynosi 60-70 µg, a dla dzieci połowę tej dawki. Z kolei Food & Drug Administration zaleca co najmniej 55 µg Se/dzień. Na świecie średnia ilość spożywanego selenu jest bardzo różnorodna. Najwięcej Se spożywają mieszkańcy Stanów Zjednoczonych (100-250 µg) oraz Wenezueli (300 µg), poniżej zalecanej normy dziennej – Włoch i Finlandii (30-50 µg), Polski (45-50 µg) oraz niektórych regionów Chin (10-15 µg). W przypadku stwierdzenia niedoboru selenu, zalecane jest spożycie 100 µg/dzień. Selen jest stosunkowo bezpieczny, aby go przedawkować trzeba by przyjmować 900 µg/dzień przez dłuższy czas. Jednakże, jego nadmierne spożywanie może spowodować działanie teratogenne, dlatego kobietom w ciąży zaleca się nie przekraczanie dawki 100 µg selenu dziennie. Z drugiej strony, całkowita rezygnacja z suplementacji selenu lub rezygnacja z pokarmów bogatych w selen przez kobiety ciężarne nie jest wskazana. Wiąże się to z faktem, że selen działa ochronnie na DNA i zapobiega mutacjom, a niektóre wady rozwojowe płodu są związane z jego niedoborem [2, 3]. Odpowiednia dieta jest najprostszym sposobem utrzymania odpowiedniego poziomu Se w organizmie człowieka. Dlatego zalecane jest spożywanie produktów roślinnych i zwierzęcych bogatych w ten pierwiastek. Doskonałym źródłem Se są groch, fasola, brukselka, cebula, czosnek, mięso wołowe i wieprzowe, wątroba, żółtko jaj, pestki słonecznika, orzechy brazylijskie, kiełki pszenicy, ryby i owoce morza. Selen zawierają również otręby, ziarna kukurydzy, jęczmień, brązowy ryż, a także soja. Co ważne wszystkie połączenia selenu występujące naturalnie w żywności wchłaniają się dobrze z przewodu pokarmowego [1].
Niedobór selenu
Konieczność suplementacji selenu występuje szczególnie u palaczy, osób cierpiących na chorobę Leśniowskiego-Crohna, pacjentów żywionych pozajelitowo, osób z podwyższonym ryzykiem chorób sercowo-naczyniowych, astmatyków, osób mających problemy z niepłodnością, pacjentów z zapaleniem trzustki oraz osób z predyspozycjami do wystąpienia nowotworów [4]. Jego niedobór powoduje szereg groźnych dla zdrowia człowieka działań, takich jak: ograniczenie sprawności układu odpornościowego, powiększenie i niewydolność serca, powiększenie i niedoczynność tarczycy, zwiększenie podatności na działanie związków rakotwórczych, zwiększenie ryzyka uszkodzenia wątroby. Dodatkowo jego niedobór u kobiet w ciąży może powodować patologię płodu [5].
Źródła selenu
Najlepszym źródłem selenu są drożdże wzbogacone lub biomasa bakteryjna. Zaletami drożdży jest wysoka zawartość białka, stanowiąca doskonały nośnik dla selenu, oraz łatwa w kontroli hodowla ich biomasy. Dodatkowo, biodostępność selenu z drożdży wzbogacanych jest 1,5-2 razy wyższa niż selenu pochodzącego z innych źródeł. Drożdże hodowane na pożywkach seleno-wzbogaconych łatwo wbudowują selen zamiast siarki w białkach, głównie jako połączenie selen-metionina (Se-Met). W tym momencie jedyną produkowaną odmianą drożdży wzbogacanych w selen jest Saccharomyces cerevisiae [6-9].
Składniki drożdży
W skład drożdży wchodzi wiele witamin i minerałów. Główne z nich to: biotyna (wit. B7), która hamuje siwienie i wypadanie włosów oraz przywraca ich sprężystość, kwas pantotenowy (wit. B5), który regeneruje skórę, pirydoksyna (wit. B6), która aktywizuje enzymy trawienne, dzięki czemu pomaga osobom odchudzającym się, niacyna (wit. PP) wspomagająca w leczeniu dolegliwości psychicznych, cukry o działaniu przeciwwirusowym, cynk, który zapobiega cukrzycy oraz oczywiście selen. Dodatkową zaletą drożdży jest ich mała kaloryczność, 100 g to tylko 85 kalorii. Co ciekawe, ich spożycie zmniejsza apetyt.
Preparaty drożdżowe
Na rynku występują wiele preparatów drożdżowych. Wiele z nich nie jest wzbogacanych selenem, a drożdże w nich zawarte nie są modyfikowane w celu zwiększenia produkcji Se. W zależności od dodatkowych składników oraz ilości tabletek lub kapsułek preparaty te kosztują od kilkunastu do kilkudziesięciu złotych. Dodatkowo mogą one zawierać między innymi skrzyp polny, pokrzywę oraz inne witaminy. Stosowane są głownie jako suplementy diety mające korzystnie wpływać na skórę, włosy i paznokcie. Na rynku obecny jest również preparat zawierający drożdże tworzące mikroflorę układu pokarmowego, szczególnie zalecane podczas kuracji antybiotykowej.
Obecnie na polskim rynku występują 3 preparaty zawierające “drożdże selenowe”. Pierwszy z nich zawiera 200 µg selenu związanego z drożdżami w jednej tabletce. Jego zalecana dzienna dawka wynosi tylko 1 tabletkę. Co istotne, związki selenowe w nim zawarte pochodzą z drożdży wytwarzanych wyłącznie w celu pozyskiwania związków selenu. Reasumując, 1 tabletka zawiera drożdże piwne pozyskiwane z pszenicy i jęczmienia (628,6 mg) oraz selen (z drożdży 200 µg). Preparat ma za zadanie działać wspomagająco na funkcje metaboliczne, procesy rozrodcze, mechanizmy obronne układu immunologicznego, nieznacznie poprawia pracę mózgu i układu krążenia [10].
Kolejny preparat zawiera dodatek pyłku kwiatowego, w 1 kapsułce znajduje się 445 mg pyłku kwiatowego oraz 55 mg drożdży Saccharomyces cerevisiae zawierających selen. Producent zaleca spożycie 1 kapsułki dziennie. Preparat wykazuje głównie działania powiązane z obecnością drożdży oraz pyłku kwiatowego takie jak: zwalczanie osłabienia, podnoszenie witalności, wzmocnienie naturalnych procesów obronnych organizmu oraz poprawa wyglądu włosów i paznokci [11].
Ostatni preparat zawiera dodatek lucerny. W 1 tabletce (dawka dzienna) znajduje się: 60 mg witaminy C, 12 mg witaminy E, 10 mg cynku, 6mg beta-karotenu oraz 55 µg selenu pozyskanego z drożdży selenowych. Preparat pomaga zachować zdrowe włosy i paznokcie, wspiera działanie układu odpornościowego, wspomaga pracę tarczycy, przyczynia się do prawidłowego przebiegu spermatogenezy oraz wspomaga ochronę komórek przed stresem oksydacyjnym [12].
Podsumowanie
Jak pokazują badania, w Polsce spożywa się około 45-50 µg selenu dziennie a zalecane dzienne spożycie Se dla osoby dorosłej wynosi 60-70 µg. Niewielka różnica pomiędzy zalecanym a faktycznym spożyciem Se sprawia, że rzadko obserwuje się niedobory tego pierwiastka. Jednakże badania przeprowadzone w Stanach Zjednoczonych pokazują, że spożywanie odpowiedniej ilości Se powoduje szereg korzystnych dla zdrowia działań. Oczywiście zbyt duża ilość spożywanego selenu, również może być groźna dla zdrowia.
Zarówno nadmiar i niedobór selenu mogą niekorzystnie wpływać na organizm człowieka. Dla zachowania zdrowia i równowagi należy rozsądnie korzystać z suplementacji selenu oraz innych mikro- i makroelementów.
mgr farm. Andrzej Polski
Katedra Farmacji Stosowanej
Uniwersytet Medyczny w Lublinie
Fot. Fotolia.pl
Rycina – nadesłana przez Autora.
Piśmiennictwo:
1. Kuczyńska, J., Biziuk, M.: Biochemia selenu i jego monitoring w materiałach biologicznego pochodzenia ludzkiego. Ecological Chemistry and Engineering, 2007, 14: 47-64.
2. Gertig, H., Przysławski J.: Bromatologia. Zarys nauki o żywności i żywieniu, PZWL, 2006.
3. Johnson, L. E.: Selenium Deficiency and Toxicity, Merc Manual, March 2015.
4. Rayman, M. P.: The importance of selenium to human health. Lancet, 2000, 356: 233-241.
5. Wasowicz, W., Gromadzinska J, Rydzynski K, Tomczak J.: Selenium status of low-selenium area residents: Polish experience. Toxicological Letters, 2003, 137(1-2): 95-101.
6. Amoako, P., Uden, P. C., Tyson, J. F.: Speciation of selenium dietary supplements; formation of S-(methylseleno)cysteine and other selenium compounds. Analytical Chimica Acta, 2009, 652: 315-23.
7. Behne, D., Alber, D., Kyriakopoulos, A.: Long-term selenium supplementation of humans: selenium status and relationships between selenium concentrations in skeletal muscle and indicator materials. Journal of Trace Elements in Medicine and Biology, 2010; 24: 99-105.
8. Aguilar, F., Autrup, H., Barlow, S., Castle, R., Crebelli, R., Dekant, W., Engel, K.-H., Gontard, N., Gott, D., Grilli, S., Gürtler, R., Larsen, J.-C., Leclercq, C., Leblanc, J.-C., Malcata, F. X., Mennes, W., Milana, M.-R., Pratt, I., Rietjens, I., Tobback, P., Toldrá, F.: Selenium-enriched yeast as a source for selenium added for nutritional purposes in foods for particular nutritional uses and foods (including food supplements) for the general publication Journal of European Food Safety Authority, 2008, 766: 1-142.
9. El-Bayoumy, K., Das, A., Russel, S., Wolfe, S., Jordan, R., Renganathan, K., Loughran, T. P., Somiari, R.: The effect of selenium enrichment on baker's yeast proteome Journal of Proteomics, 2012, 75: 1018-30
10.
http://www.solgar.pl (07.01.2015 11:21).
11.
http://www.gal.com.pl (21.05.2015 16:43) (07.01.2015 11:48).
12.
http://www.sanbios.pl (07.01.2015 12:01).