07.2008 – „Konstytucyjne podstawy działania samorządu zawodowego farmaceutów.”

Celem niniejszego artykułu jest ukazanie konstytucyjnych podstaw działania samorządu zawodowego farmaceutów. Materiałem badawczym do tego służącym jest bogate orzecznictwo Trybunału Konstytucyjnego. Jednakże zanim przejdziemy do realizacji tak określonego celu przypomnieć krótko wypada, iż samorząd ten stanowią – w myśl art. 1 ust. 1 ustawy z 19 kwietnia 1991 r. o izbach aptekarskich – Naczelna Izba Aptekarska i okręgowe izby aptekarskie, jako reprezentację zawodowych, społecznych i gospodarczych interesów zawodu farmaceuty. Nadto na wstępie zdefiniować też trzeba pojęcie samorządu zawodowego. W literaturze podkreśla się, że samorząd zawodowy to organizacyjna forma zrzeszania się obywateli, ukształtowana na zasadzie więzi zawodowej, powstała celem reprezentowania ich interesów wobec instytucji państwa[1].

Charakterystykę tytułowych podstaw rozpocząć należy od przywołania art. 17 ust. 1 Konstytucji[2], zgodnie, z którym „w drodze ustawy można tworzyć samorządy zawodowe, reprezentujące osoby wykonujące zawody zaufania publicznego i sprawujące pieczę nad należytym wykonywaniem tych zawodów w granicach interesu publicznego i dla jego ochrony”. Jak zauważył Trybunał Konstytucyjny w wyroku z dnia 18 lutego 2004 r. (P 21/2002) unormowanie art. 17 ust. 1 Konstytucji upoważnia samorządy zawodów zaufania publicznego do sprawowania „pieczy nad należytym wykonywaniem tych zawodów„. Ma być ona sprawowana – z wyraźnego nakazu ustrojodawcy – „w granicach interesu publicznego i dla jego ochrony„. Zdaniem TK sformułowanie to, po pierwsze, precyzuje cel i granice sprawowanej „pieczy nad (…) wykonywaniem zawodów„. Cel ten to przestrzeganie właściwej jakości – w sensie merytorycznym i prawnym – czynności składających się na „wykonywanie zawodów„. Stan „docelowy” ustrojodawca konstytucyjny określił zwrotem: „należyte wykonywanie zawodu„. Po wtóre, sformułowanie art. 17 ust. 1 wyznacza ramy i ukierunkowanie sprawowanej „pieczy„. Ramy te determinuje „interes publiczny„. W opinii Trybunału sprawowana piecza służyć winna – mocą postanowienia konstytucyjnego – ochronie tego interesu, ergo każde działanie samorządu zawodowego w zakresie „sprawowania pieczy” podlega konstytucyjnie ukierunkowanej ocenie, dokonywanej z punktu widzenia interesu publicznego i nakierowania na jego ochronę.

 Nie ulega wątpliwości, iż do tak konstytucyjne ujętych samorządów zawodów zaufania publicznego zaliczyć należy samorząd farmaceutów z wszelkimi tego konsekwencjami. W związku z niniejszą konstatacją przypomnieć trzeba, że od zawodów kwalifikowanych jako „zawody zaufania publicznego” społeczeństwo oczekuje spełnienia wymogu „posiadania bardzo wysokich umiejętności fachowych, zwykle ukończenia wyższych studiów oraz odbycia dalszych szkoleń„[3] W cytowanym powyżej orzeczeniu Trybunału Konstytucyjnego sformułowano też warty przytoczenia pogląd, w świetle którego „zawody zaufania publicznego” wykonywane są – zgodnie z ich konstytucyjnym określeniem – w sposób założony i społecznie aprobowany, o ile ich wykonywaniu towarzyszy realne „zaufanie publiczne„. Na zaufanie to składa się szereg czynników, wśród których na pierwszy plan wysuwają się: przekonanie o zachowaniu przez wykonującego ten zawód dobrej woli, właściwych motywacji, należytej staranności zawodowej oraz wiara w przestrzeganie wartości istotnych dla profilu danego zawodu.

 W innym, istotnym dla przedmiotowych rozważań wyroku (tj. z 2 lipca 2007 r., sygn. K 41/05) Trybunał Konstytucyjny wskazał, przywołując tezy zawarte w swoich wcześniejszych orzeczeniach (wyrok z: 7 maja 2002 r., sygn. SK 20/00 oraz 2 lipca 2007 r., sygn. K 41/2005), iż:

po pierwsze, „zawód zaufania publicznego” to zawód polegający na obsłudze osobistych potrzeb ludzkich, wiążący się z przyjmowaniem informacji dotyczących życia osobistego i zorganizowany w sposób uzasadniający przekonanie społeczne o właściwym dla interesów jednostki wykorzystywaniu tych informacji przez świadczących usługi.

po drugie, wykonywanie zawodu zaufania publicznego określane jest dodatkowo normami etyki zawodowej, szczególną treścią ślubowania, tradycją korporacji zawodowej czy szczególnym charakterem wykształcenia wyższego i uzyskanej specjalizacji (aplikacja, staż, praktyka). Ustawodawca ma prawo uzależniać prawo wykonywania zawodu zaufania publicznego od spełnienia przez zainteresowanego określonych warunków dotyczących np. jego kwalifikacji zawodowych i moralnych, w tym wymagania cechy „nieskazitelnego charakteru” i „rękojmi prawidłowego wykonywania zawodu„.

po trzecie, przymiot zawodu „zaufania publicznego„, jaki charakteryzuje zawody poddane unormowaniom art. 17 ust. 1 Konstytucji, polega nie tylko na objęciu zakresem ich wykonywania pieczy nad prowadzeniem spraw lub ochroną wartości (dóbr) o zasadniczym i (najczęściej) osobistym znaczeniu dla osób korzystających z usług w sferze zawodów zaufania publicznego. Nie wyczerpuje się też w podejmowaniu ważnych – w wymiarze publicznym – czynności zawodowych, wymagających profesjonalnego przygotowania, doświadczenia, dyskrecji oraz taktu i kultury osobistej.

W opinii Trybunału „zawody zaufania publicznego” wykonywane są – zgodnie z ich konstytucyjnym określeniem – w sposób założony i społecznie aprobowany, o ile ich wykonywaniu towarzyszy realne „zaufanie publiczne” Na zaufanie to składa się szereg czynników, wśród których na pierwszy plan wysuwają się: przekonanie o zachowaniu przez wykonującego ten zawód dobrej woli, właściwych motywacji, należytej staranności zawodowej oraz wiara w przestrzeganie wartości istotnych dla profilu danego zawodu.

 Wagę cytowanego wyroku z 2 lipca 2007 r. wzmacnia fakt, iż Trybunał pokusił się w nim niejako o podsumowanie dorobku nauki prawa w tytułowej dziedzinie poprzez wyliczenie najczęściej pojawiających się w literaturze[4] cech zawodu zaufania publicznego. I tak, do tych cech zalicza się:

a. szczególną doniosłość prawidłowego i zgodnego z interesem publicznym wykonywania – istotnego z racji znaczenia, jaką dana dziedzina społecznej aktywności zawodowej odgrywa w społeczeństwie, oraz z racji konieczności zapewnienia ochrony gwarantowanych Konstytucją praw podmiotowych jednostki;

b. powierzanie w warunkach wysokiego zaufania uprawiającym taki zawód informacji osobistych i dotyczących życia prywatnego osób korzystających z ich usług;

c. uznawanie tych informacji za tajemnicę zawodową, która nie może być ujawniona; objęcia osób dysponujących taką tajemnicą – w wypadku możliwości naruszenia istotnych dóbr jednostki w razie jej ujawnienia – immunitetem zwalniającym je od odpowiedzialności karnej za nieujawnienie informacji;

d. korzystanie ze świadczeń tych zawodów często w razie nastąpienia realnego albo choćby potencjalnego niebezpieczeństwa dla dóbr jednostki o szczególnym charakterze (np. życie, zdrowie, wolność, godność, dobre imię);

e. niepodleganie regułom hierarchii urzędniczej;

f. występowanie sformalizowanej deontologii zawodowej oraz rękojmi należytego i zgodnego z interesem publicznym wykonywania zawodu, gwarantowanej z jednej strony przez wysokie bariery dostępu do wykonywania każdego z zawodów zaufania publicznego, obejmujące nie tylko wymóg ukończenia odpowiedniego szkolenia, lecz również reprezentowanie odpowiedniego poziomu etycznego, z drugiej – sprawowaną w interesie publicznym pieczą organów samorządu zawodowego

 Podsumowując stwierdzić jednak trzeba, iż płyną z nich, tak dla poszczególnych farmaceutów, jak i dla całego samorządu, ważkie wskazania kierunkowe. W wielkim skrócie powiedzieć można, że odkrycie konstytucyjnych „korzeni” działania samorządu zawodowego farmaceutów w art. 17 ust. 1 ustawy zasadniczej nakłada na każdego farmaceutę m. in. obowiązek przestrzegania w swojej codziennej praktyce zawodowej nie tylko przepisów prawa, ale także korporacyjnych norm deontologicznych. Nadto, fakt ten w pewnym sensie „wymusza” również na farmaceucie permanentne podnoszenie kwalifikacji zawodowych, tak, aby sprostać nie tylko wymaganiom rynku, ale także zaufaniu osób, korzystających z usług farmaceutycznych.

dr n. prawnych Jędrzej Bujny

                                               Kancelaria Prawna – dr Krystian Ziemski & Partners

1 H. Zięba-Załucka, Samorząd zawodowy w świetle Konstytucji RP, Monitor Prawniczy 2005, nr 10, s. 493.

2 Ustawa z 2 kwietnia 1997 r. Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej (Dz. U. Nr 78, poz. 483 ze zm.).

3 P. Sarnecki, Pojęcie zawodu zaufania publicznego (art. 17 ust. 1 Konstytucji) na przykładzie adwokatury, w: Konstytucja, wybory, parlament, pod red. L. Garlickiego, Warszawa 2000, s. 157.

4 Zob. m.in. J. Hausner i D. Długosz, Tezy w sprawie zawodów zaufania publicznego [w:] Zawody zaufania zaufania publicznego a interes publiczny – korporacyjna reglamentacja versus wolność wykonywania zawodu, Materiały z konferencji zorganizowanej przez Komisję Polityki Społecznej i Zdrowia Senatu RP, 8 kwietnia 2002 r., Warszawa 2002, s. 119, M. Tabernacka, Pojęcie zawodu zaufania publicznego, Acta Uniwersitatis Wratislaviensis nr 2663, s. 302 oraz P. Sarnecki, Opinia w sprawie wykładni art. 17 ust. 1 Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej, Przegląd Sejmowy nr 2/2001, s. 75-76.