11.2009 – „Ikonografia świętych Kosmy i Damiana.”

listopad 2009, nr 39/17 online

IKONOGRAFIA ŚWIĘTYCH KOSMY I DAMIANA –

CHRZEŚCIJAŃSKICH PATRONÓW

FARMACJI I MEDYCYNY.

Występujący w ostatnich latach w Polsce wzrost zainteresowania świętymi Kosmą i Damianem-  chrześcijańskimi patronami farmacji i medycyny jest w dużym stopniu związany z powrotem do tradycji obchodów Święta Aptekarzy pod patronatem wymienionych świętych w dniu 26 września.
Informacje na temat życia Kosmy i Damiana, w dużym stopniu opierają się na powstałych w ciągu stuleci legend, według których znane są trzy pary świętych – lekarzy o tych imionach. Wymienia się dwie pary świętych żyjących w Azji Mniejszej, o podobnym życiorysie, z tym, że jedni zmarli śmiercią naturalną, a drudzy śmiercią męczeńską. Trzecia para – to święci Kosma i Damian, którzy żyli w Rzymie w czasach cesarza Karynusa (250–285 r.). Zginęli oni z rąk mściwego  nauczyciela, który pod pretekstem zbierania ziół, wyprowadzili ich w góry i tam ukamienował.
Święci męczennicy Kosma i Damian byli bliźniakami, żyli w III w. w Azji Mniejszej. Ich matką była Teodote, o ojcu źródła nie wspominają. Mieli trzech braci: Anthinusa, Leontinusa i Eurepinusa. Rodzina prawdopodobnie stanowiła część kolonii chrześcijańskiej arabskiego miasteczka  Egea w Cylicji (obecnie tereny południowo-wschodniej Turcji). Obaj święci to słynni lekarze, którzy leczyli chorych bez pobierania honorarium. Przypisywano im otrzymanie łaski od Ducha Świętego pozwalającej na leczenie wszystkich chorób występujących zarówno u ludzi, jak i u zwierząt.
W tym czasie, w  hellenistycznej Azji Mniejszej, medycyna osiągnęła wysoki poziom, ale lekarzy nie było zbyt wielu, praktykowali oni raczej w większych miejscowościach lub wędrowali z miejsca na miejsce, podobnie jak poeci i malarze. Początkowo kapłani – medycy utrzymywali się wyłącznie z ofiar składanych przez wiernych w świątyniach, z czasem  przyjmowali opłaty pieniężne.
Jedynym potwierdzonym historycznie faktem z życia świętych Kosmy i Damiana, jest ich męczeńska  śmierć. Zostali oni zadenuncjowani jako chrześcijanie do prokonsula Cylicji Lizjasa. Podczas przesłuchania obaj potwierdzili fakt prowadzenia nieodpłatnej praktyki lekarskiej oraz odmówili złożenia ofiary pogańskim bożkom, po czym zostali poddani różnorodnym torturom, z których żadna nie doprowadziła do śmierci. W rezultacie prokonsul kazał ich ściąć. Było to prawdopodobnie 27 września 287 r. W tym dniu kościół katolicki ustanowił ich święto, które w 1969 r. zostało przesunięte na 26 września.
Kult świętego Kosmy i świętego Damiana miał podwójne znaczenie: zginęli oni śmiercią męczeńską w obronie wiary chrześcijańskiej, a za życia wsławili się bezinteresowną praktyką lekarską, przez co zyskali przydomek „Anargyroi” (gr. wbrew srebra) czyli ci, którzy leczą za darmo. Byli czczeni jako patroni lekarzy, a w późniejszych wiekach również aptekarzy.
Kult świętych miał swoje początki zapewne w miejscu ich męczeńskiej śmierci w Egei i grobu w Cyr (Kyrrhos), gdzie wybudowano nad ich grobem kościół, który niebawem stał się miejscem pielgrzymek chorych. W różnych częściach Europy zachowały się liczne ślady kultu obu braci w postaci kościołów i klasztorów pod ich wezwaniem oraz ich wizerunków w malarstwie monumentalnym, mozaikach, freskach, głównie w Rzymie, Konstantynopolu, Bolonii czy Rawennie. Najstarsza zachowana mozaika z wizerunkiem świętych pochodzi z przełomu IV i V w., znajduje się w  Rotundzie Św. Jerzego w Salonikach, natomiast w 1 połowie VI w. powstała pierwsza bazylika świętych Kosmy i Damiana w Rzymie.

 

RYC.1
Mozaika w absydzie bazyliki świętych Kosmy i Damiana przy Forum Romanum w Rzymie przedstawiająca czworo świętych: Kosmę i Pawła (od lewej) oraz Damiana i  Piotra (od prawej), ofiarujących Chrystusowi swe korony męczeńskie.

    RYC. 2-3
Święci Kosma i Damian oraz trzech młodzieńców w piecu ognistym, fresk, VII w. Egipt, Zbiory British Museum.
Święci lekarze byli wyposażeni w trapezowe torby na długich sznurach przeznaczone na leki i sprzęt lekarski lub w skrzyneczki na medykamenty i łopatki na maści.

RYC. 4
Ofiarowanie torby lekarskiej śś. Kosmie i Damianowi, miniatura, Konstantynopol, X w. Zbiory watykańskie.
Scena przedstawia wyłaniającą się z nieba Rękę Boską, przekazującą braciom torbę lekarską jako symbol otrzymanej łaski cudownego uzdrawiania.

 RYC. 5
Obdarzenie łaską świętych Kosmę i Damiana, miniatura XI w. Lekcjonarz z klasztoru Pantalejmona w Athos, Grecja.

 

RYC.6
Madonna z dzieciątkiem i świętymi, Szkoła Sandra Botticellego,(1445–1510),  Accademia, Florencja.

  

RYC. 7
Kosma i Damian, Hans Wechtlin, drzeworyt, 1517, Biblioteka Uniwersytecka w Erlangen (Niemcy)

   Od połowy XIII w., w wyniku rozdzielenia zawodu lekarza od formującego się wówczas zawodu  aptekarza, w sztuce zachodnioeuropejskiej zaczęto przedstawiać obu braci  z różnymi atrybutami: Damiana jako aptekarza  z puszką cylindryczną na leki, a Kosmę jako lekarza z diagnostycznym naczyńkiem do badania moczu.

RYC. 8
Święci Kosma i Damian, Szkoła Flamandzka, Adriaen Isenbrandt lub Ambrosius Benson, 1540, Muzeum Historii Farmacji w Amsterdamie.

 

RYC. 9
Pomnik na moście Karola w Pradze przedstawiający świętych Kosmę i Damiana z zawodowymi atrybutami w rękach. W środku postać Chrystusa z Krzyżem, poniżej napis: Jesu Chrust – Orbis Medico (Jezusowi Chrystusowi – Lekarze Świata). Pomnik powstał w 1709 r. z inicjatywy Wydziału Medycznego Uniwersytetu Karola w Pradze i praskich aptekarzy.

W Polsce kult świętych Kosmy i Damiana  rozpoczął się w 1335 r., kiedy królewski aptekarz  Marcin, ufundował w Katedrze Wawelskiej kaplicę z ołtarzem świętych, o czym wspominał Jan Długosz ponad sto lat później. Kaplica ta została przebudowana w XVI w. i zwana jest też Kaplicą Zebrzydowskich. Należy nadmienić, że już w XV w. dziekan Wydziału Lekarskiego Akademii Krakowskiej zapraszał członków Wydziału w dniu 27 września do kościoła Franciszkanów na nabożeństwo poświęcone świętym Kosmie i Damianowi.

 

RYC. 10

Tzw. „relikwiarz śś. Kosmy i Damiana”. Skarbiec kościoła Najświętszej Marii Panny w Krakowie. Zabytek średniowiecznej sztuki prawosławnej, prawdopodobnie z południowej Rusi, XIII–XVI w. Skrzynka z blachy miedzianej, złoconej, posiada dekorację figuralną w technice grawerowania przedstawiającą 16 scen z życia świętych lekarzy.

RYC. 11
Święty Kosma i Damian leczą kobietę zgięta wpół, jedna ze scen relikwiarza śś. Kosmy i Damiana z kościoła NMP w Krakowie (fot. Małgorzata Kierczuk- Macieszko).

 RYC. 12
Święci Kosma i Damian wraz ze scenami z życia, ikona XV w. z Jabłonicy Ruskiej. Zbiory Muzeum Budownictwa Ludowego w Sanoku.
Ikona ta, zgodnie z zasadami wschodnich ikon, nie podkreśla różnicy zawodowej między Kosmą i Damianem, obydwaj są ubrani w szaty o identycznym kroju, ale o zróżnicowanej kolorystyce, w dłoniach trzymają skrzyneczki z lekami oraz wąskie łopatki, przypominające lancety. Po obu stronach kompozycji jest cykl scen, nawiązujących do legend z życia i działalności obu świętych.
Do naszych czasów zachowała się bogata, często o dużej wartości artystycznej i historycznej, ikonografia związana z kultem śś. Kosmy i Damiana. Powyżej wymieniono jedynie najbardziej typowe sposoby ich przedstawiania: początkowo jako dwóch lekarzy, a od późnego Średniowiecza jako lekarza i aptekarza, z wyraźnym znaczeniem odrębnych atrybutów zawodowych. Można również wspomnieć o wyrobach twórców ludowych w postaci bogato zdobionych figurek Anargyrów, które cieszą się  popularnością zwłaszcza na Sycylii.

Iwona Dymarczyk
Muzeum Farmacji CM UJ w Krakowie

Piśmiennictwo:
1. P. Julien, F. Ledermann, A. Touwaide, Cosma e Damiano, Milano, Antea edizioni, 1993.
2.  K. Kmieć, J. Majewski, Świeci Kosma i Damian patroni farmacji jako motyw ekslibrisu. Poznań, Wydawnictwo Kontekst, 2005.
3. W. Roeske, Kosma i Damian w tradycji polskiej medycyny i Farmacji, Acta Poloniae Pharmaceutica, 1966, t. XXIII, nr 6, s. 581.
4. A. Zachwieja, Skrzynka śś. Kosmy i Damiana w skarbcu kościoła NMP w Krakowie, praca magisterska napisana pod kierunkiem prof. Anny Różyckiej- Bryzek w Zakładzie Historii Sztuki Bizantyńskiej w 1995 r. Maszynopis w Archiwum Muzeum Farmacji CM UJ.

 

Podobne wpisy