sierpień 2012, nr 72/50
SKARBY Z KOLEKCJI GRABOWSKIEGO
Tytuł tego artykułu nawiązuje do zamieszczonej w niniejszym numerze „Aptekarza Polskiego” informacji o ukazaniu się ściennego kalendarza na 2013 rok, poświęconego eksponowanej w krakowskim Muzeum Farmacji kolekcji majoliki aptecznej z donacji Mateusza Grabowskiego. Z tematem tym wiąże się też krótki artykuł współautorstwa mgr farm. Pauliny Oszajcy (doktorantki niżej podpisanego), poświęconY majolice aptecznej z bolońskich manufaktur Colle Ameno i Rolandi & Finck.
Ilustracja 1. Fragment kolekcji Mateusza Grabowskiego w krakowskim Muzeum Farmacji (gabloty na pierwszym planie).
Kolekcja Grabowskiego w krakowskim Muzeum Farmacji to zbiór 83 naczyń aptecznych, w większości majolikowych, pochodzących z okresu od XVI do XIX wieku. Przekazał je w darze, w 1976 roku, Mateusz Grabowski (1904–1976), właściciel apteki i galerii sztuki przy Sloane Avenue w Londynie.
Ilustracja 2. Mateusz Bronisław Grabowski (1904–1976).
Majolika to dawne wyroby z wypalonej gliny – talerze, słoje, miski, dzbanki itp. – pokryte nieprzezroczystą polewą, która w przeciwieństwie do porowatej warstwy wypalonej gliny nie przepuszczała ani powietrza, ani wody – dzięki czemu pokryte nią naczynia nadawały się m.in. do przechowywania płynnych i półpłynnych postaci leków. Ta ochronna warstwa, zwykle w kolorze białym, od początku była też wykorzystywana jako tło do sporządzania barwnych dekoracji, stając się tym samym nośnikiem artystycznej ekspresji.
Szkliwienie glinianych naczyń, jak wskazują archeologiczne wykopaliska, było znane w Azji Zachodniej już na początku drugiego tysiąclecia p.n.e. Stosowane do tego celu mieszanki składały się z drobno startego piasku zmieszanego z sodą (szkliwo alkaliczne) lub tlenkiem albo siarczkiem ołowiu (szkliwo ołowiowe). Takie szkliwa miały jednak tę wadę, że po wypaleniu w piecu nie przylegały dobrze do korpusu naczynia lub tworzyły zacieki i zacierały naniesione wcześniej dekoracje. Wady te wyeliminowano, pokrywając naczynia wodną zawiesiną trzech drobno startych i zmieszanych ze sobą składników: tlenku cyny, tlenku ołowiu i stopionych ze sobą startego piasku i potażu. Taka technika, co do której uważa się, że została wynaleziona na terenach Mezopotamii w okresie 600–400 lat p.n.e., w Europie upowszechniła się w XV i XVI wieku, a naczynia i inne wyroby gliniane wykonane za jej pomocą były znane jako majolika, fajans, delfty itd. – w zależności od tego, skąd je przywożono lub gdzie je wytwarzano. Nazwa majolika została utworzona od średniowiecznej włoskiej nazwy Majorki – Majorica – wyspy leżącej na trasie okrętów przewożących ceramikę mauretańsko-hiszpańską z Walencji (Hiszpania) do Włoch. Nazwa fajans – od włoskiego miasta Faenza, które w XV wieku było we Włoszech jednym z najważniejszych ośrodków wytwarzania majoliki. Nazwa delfty – od fajansów wyrabianych w holenderskim mieście Delft (XVII–XVIII wiek), charakteryzujących się niebieską dekoracją na białym tle, przedstawiającą motywy zaczerpnięte z holenderskich krajobrazów, scenki rodzajowe itp.
Artysta dekorujący ceramikę od początku dysponował ograniczoną paletą barw – pigmenty, jakich używał, mogły być wyłącznie pochodzenia mineralnego, bo tylko takie były w stanie wytrzymać temperaturę osiąganą w piecu. Te barwy to błękit uzyskiwany z tlenku kobaltu, purpura uzyskiwana z piroluzytu lub innej rudy manganowej, żółć otrzymywana z antymonu oraz brąz i zieleń uzyskiwane odpowiednio, ze związków żelaza i miedzi. Udoskonaleniem techniki dekoracyjnej było wykorzystanie mieszanek tlenku srebra lub miedzi z siarką i ochrą (żelazista glinka). Takie mieszanki nakładano na pokryte szkliwem, wypalone naczynia. Drugie wypalanie (wł. biscotto), w czarnym węglowym dymie, przebiegające w stosunkowo niskiej temperaturze, prowadziło do redukcji tlenku metalu i utworzenia cienkiej, metalicznej powłoki, która nadawała powierzchni naczynia opalizujący połysk. Takiej techniki ornamentacyjnej, zwanej lustrowaniem, używano powszechnie w XII i XIII wieku w mieście ar-Rakka w północnej Mezopotamii i w miastach Kashan i Rayy w Persji – a później, z pewnymi zmianami również w Egipcie, w Hiszpanii i we Włoszech.
Kolejny ważny wynalazek, jaki przypisuje się islamskim ceramikom, to słój znany jako albarello – cylindryczne naczynie, zwykle przewężone w połowie wysokości (choć nierzadkie są też albarella bez przewężenia), z wywiniętym na zewnątrz kołnierzem wokół otworu, na którym można było zawiązać pergamin. Wspomniane przewężenie, ułatwiające uchwyt naczynia, miało dwojaką formę: eliptycznie wklęsłą lub podwójnej wypukłości (u góry i u dołu). Tego typu naczyń używano w gospodarstwach domowych do przechowywania przypraw, kandyzowanych owoców, miodu, a w aptekach – zwykle leków mających postać półpłynną (np. electuaria). W XIII i XIV wieku albarella były importowane w dużych ilościach do Europy z Persji i Syrii, głównie na użytek europejskich aptek. Kształt albarella został później powszechnie przyjęty przez wytwórców ceramiki aptecznej w Europie. Nazwa albarello pochodzi od arabskiej nazwy al-barani – na co wskazują nazwy bornia, burnia lub brunia, używane w Ligurii na określenie naczyń typu albarello (nazwa burnia jest też do dziś stosowana na Sycylii), a także nazwa barattolo, która w Neapolu i jego okolicach też odnosiła się do naczynia typu albarello. Ze względu na fakt, że włoski wyraz albarello oznacza też „drzewko” (wł. albero – drzewo), niektórzy historycy twierdzą, że taka nazwa została nadana omawianemu tutaj majolikowemu naczyniu dlatego, że jego kształt (eliptycznie wklęsły) jest podobny do jednego segmentu bambusa. Biorąc jednak pod uwagę fakt, że albarella są też podwójnie wypukłe, a także proste, raczej należy przyjąć, że nazwa albarello była specyficzną formą adaptacji arabskiego al-barani do języka włoskiego, zastąpienia obcego wyrazu swojskim – co z kolei umożliwiło późniejszą spekulację wiążącą kształt jednego z typów albarella (eliptycznie wklęsłego) z segmentem bambusa.
Ceramicy islamscy wytwarzali swoje produkty nie tylko na Wschodzie. Po podbiciu w VIII wieku południowej Hiszpanii zakładali warsztaty ceramiczne początkowo w Sewilli i Kordobie, potem w Maladze i Granadzie. Głównymi produktami tych wczesnych hiszpańsko-mauretańskich wytwórni ceramicznych były naczynia dekorowane w tradycyjnym wschodnim stylu, a także kafle, którymi pokrywano ściany meczetów i pałaców. W XIV wieku powstały manufaktury w Teruel w Aragonii oraz w Paternie i Manises w Walencji. Wśród produkowanych przez nie wyrobów były albarella o wysokim połysku, pokryte arabeskami, herbami i sygnaturami, której znaczne ilości eksportowano do Włoch (via Majorka) i innych krajów europejskich, takich jak Francja, Anglia czy Niderlandy, co sprawiło, że stały się one poważną konkurencją dla ceramiki importowanej z krajów Lewantu.
We Włoszech produkcję majoliki rozpoczęto nieco później niż w Hiszpanii, prawdopodobnie na początku XIII wieku. Najwcześniejsze produkty, wytwarzane w Umbrii, Toskanii i Lacjum, zwłaszcza w takich miastach jak Orvieto i Viterbo, to niewielkie miski i dzbanki malowane na zielono i brązowo, zdobione prostymi geometrycznymi wzorami lub wizerunkami zwierząt. Na początku XV wieku zaczęły pojawiać się duże, zdobione naczynia – dzbany, wazy, albarella – pokrywane zielonym i fioletowym (fiolet manganowy) szkliwem, dekorowanym niekiedy reliefowymi portretami. Po tej grupie wyrobów ceramicznych, które niewiele zawdzięczały obcym wpływom, pojawiły się wyroby ceramiczne malowane głównie błękitem kobaltowym, których wzory często były kopiami importowanych wyrobów hiszpańsko-mauretańskich.
Początki produkcji naczyń na leki, na których umieszczano nazwę zawartości, sięgają w Europie (Hiszpania i Włochy) połowy XV wieku. Naczynia takie wytwarzano początkowo na niewielką skalę, ponieważ w aptekach używanie niepodpisanych pojemników, pozwalających aptekarzowi na dowolną zmianę zawartości, było bardziej ekonomiczne. Na przykład naczynia apteczne z Sycylii rzadko są opatrzone nazwą leku. Na niepodpisanych pojemnikach o zawartości naczyń informowały przywiązywane do nich etykiety. W XVII i XVIII wieku produkowano też słoje z pustymi kartuszami, na których aptekarz mógł potem zlecić wymalowanie nazwy dowolnym, nie wypalanym już pigmentem.
W Europie duże ilości majolikowych naczyń aptecznych były zamawiane przede wszystkim przez co zamożniejszych aptekarzy (zob. na przykład sławny fresk w zamku Issogne), przez apteki klasztorne i apteki pałacowe. Początkowo były to naczynia sprowadzane z Syrii, Egiptu i Hiszpanii, potem do rywalizacji włączyli się ceramicy włoscy i ceramicy z pozostałych krajów zachodnioeuropejskich. Na przykład w 1570 roku dwaj holenderscy ceramicy, Jasper Andries i Jacob Jansen, zwrócili się do królowej Anglii Elżbiety I o przywilej na otwarcie manufaktury produkujące majolikę „nad brzegami Tamizy”, gdzie przedstawili siebie jako wytwórców „płytek podłogowych do kuchni, naczyń dla aptekarzy i nie tylko, a także innych rzeczy umiejętnie wykonanych” („of galley pavinge tyles and vessels for potycaries and other very artificially”). Duże renesansowe apteki nierzadko posiadały dwieście, a nawet trzysta takich naczyń. W 1430 roku apteka szpitalna florenckiego klasztoru Santa Maria di Novella zamówiła u florenckiego producenta majoliki Giunta di Tugio około tysiąca majolikowych naczyń aptecznych. W 1520 roku książę Ferrary, Alfonso, przy okazji zamówienia kilkuset majolikowych naczyń do swojej pałacowej apteki, poinstruował swojego ambasadora w Wenecji, który miał realizować zamówienie, aby jakości naczyń, zwłaszcza jakości artystycznej, dopilnował nie kto inny jak Tycjan.

Ilustracja 3. Podstawowe typy (kształty) majolikowych naczyń aptecznych.
Podstawowe typy (kształty) majolikowych naczyń aptecznych, określane nazwami włoskimi, to omawiane przed chwilą
albarello (wklęsłe, podwójnie wypukłe i proste – zob. pierwsze trzy zdjęcia od lewej), następnie
boccale (dzbanek – czwarte zdjęcie od lewej),
orciuolo (wł. konewka), czyli dzbanek z osobnym dziobkiem i uchwytem po drugiej stronie naczynia (piąte zdjęcie od lewej). Duży, pękaty dzban, z szeroką, krótką szyją i dwoma uchwytami, z dziobkiem lub bez, nazywano
orcio biansato („orcio con doppia ansa” – „dzban z dwoma uchwytami”; szóste zdjęcie od lewej). Naczynie średniego rozmiaru (17–25 cm), mające kształt kolby (okrągły lub gruszkowaty korpus i długą cienką szyję), było nazywane
bottiglia lub
fiasca (butelka; dolny rząd, pierwsze zdjęcie od lewej), natomiast podobne naczynie średniej wielkości, mające szerszą szyję, było nazywane
caraffa (karafa; dolny rząd, drugie zdjęcie od lewej). Średniej wielkości naczynie, na wysokiej podstawie, z krótką szyją i szerokim otworem, określano jak
vaso (waza; dolny rząd, trzecie zdjęcie od lewej). Duże (ok. 40–60 cm) naczynie z dwoma uchwytami stylizowanymi na głowy i szyje fantastycznych zwierząt, z reliefowym maszkaronem umiejscowionym blisko podstawy, w którego gębie znajdował się zatykany korkiem otwór lub kranik, nazywano
stagnone (ze względu na cynowy prototyp takiego naczynia; wł.
stagnio – cyna) lub
idria (hydra) – ze względu na charakter stylizowanych uchwytów (dolny rząd, czwarte zdjęcie od lewej). Niskie, pękate naczynie na wyodrębnionej podstawie, z krótką szyją i szerokim otworem, nazywano
pilloliere (naczynie na pigułki) lub
unguentario (naczynie na maść). Natomiast naczynia z ciemnoniebieską dekoracją na jaśniejszym, szaroniebieskim tle nazywano berettino.
Wybrane do wspomnianego na początku tego artykułu kalendarza naczynia z kolekcji Mateusza Grabowskiego to m.in.:

Naczynie apteczne typu albarello. Majolika. Wysokość: 21,3 cm. Prawdopodobnie Antwerpia, połowa XVI wieku (w XVI wieku włoscy rzemieślnicy, specjalizujący się w wytwarzaniu majoliki, zakładali swoje warsztaty również w innych krajach – we Francji, Hiszpanii i Niderlandach; stąd włoskie napisy na naczyniach, stąd podobieństwa dekoracji do naczyń pochodzących na przykład z włoskiej Faenzy). Kolory niebieski, zielony, żółty i ochra. Główny element dekoracyjny: stylizowana biało-niebiesko-brązowa rozeta. Pośrodku wysokości napis: LEGNO ALOE („drzewo aloesowe”). „Drzewo aloesowe” (
Aquilaria agalocha) to wiecznie zielone drzewo rosnące głównie w południowo-zachodniej Azji (Laos, Wietnam, Kambodża), a także w indyjskiej prowincji Assam. „To drzewo wonnością swą jest u wielkich panów wielkiej wagi, a zwłaszcza ku kadzeniu, gdyż dym jego swą wdzięczną wonią nie tylko nozdrze łakomi, ale i serce i wszystkie wnętrzności nad inne wszystkie kadzenia uwesela.” (Marcin Siennik, Herbarz, Kraków 1568, s. 192)

Naczynie apteczne typu albarello. Majolika. Wysokość: 32,5 cm. Neapol, pierwsza połowa XVIII wieku. Polichromia. Na froncie scena biblijna, przedstawiająca Lota i jego dwie córki („Upoiły więc i tej nocy ojca swego winem i poszła młodsza i położyła się przy nim; a on nawet nie wiedział, kiedy się kładła i kiedy wstała. I tak obie córki Lota stały się brzemienne za sprawą swego ojca.” Księga Rodzaju XIX, 30–36). Napis przy podstawie: A(QUA) D(I) HIPERICON („woda z dziurawca”). „Woda z dziurawca” to wodny destylat z tej rośliny. Według późnośredniowiecznych autorów woda z dziurawca „wzmacnia mózg”, „leczy apopleksję”, „trzymana ciepło w ustach zwalcza ból zębów”, „wrzody francowate w ustach leczy”, „jest też ważna na anginę i zapalenie gardła”, „posila serce”, „zepsute płuca naprawia”, „wątrobę i lędźwie czyści i boleści ich odgania”, „biegunkę zastanawia” i „robaki wypędza”, „spryszczenie od ognia goi i wrzody gnijące”, „suszy rany i jad z nich wygania znamienicie”. Współcześnie, oprócz działania antybakteryjnego, przeciwbólowego i kilku innych, podkreśla się przeciwdepresyjne działanie dziurawca (poprawia pracę takich neuroprzekaźników jak serotonina i dopamina).

Dzban apteczny. Majolika. Wysokość: 21 cm. Urbino (Włochy), ok. 1605–1610. Dziobek dzbana podtrzymywany majolikowym sznurem. Wielokolorowa dekoracja roślinno-pejzażowa (spichlerz z czerwonym dachem i liść selera), na jej tle putto dmący w trąbę. W połowie wysokości, na pomarańczowej wstędze, pełen abrewiacji (skrótów) napis: SYRUPUS DE BIZANTIIS (syrop bizantyjski). Przepis na ten syrop na przykład w Farmakopei florenckiej (1498) jest następujący: „Weź soków: endywiowego (
Cichorium endivia L.) i selerowego (zob. dekoracja) po dwa funty, chmielowego, ogórecznika lekarskiego i farbownika lekarskiego po jednym funcie. Gotuj, zbieraj szum, odstaw, żeby się wyklarowało, wyklarowanego weź cztery funty, dodaj do tego cztery funty najlepszego cukru, gotuj na małym ogniu, zrób syrop.” Syrop bizantyjski był zalecany głównie do leczenia żółtaczki.

Dzban apteczny. Majolika. Wysokość: 31,3 cm. Lizbona lub Coimbra. 1706. Dekoracja roślinna w kolorach pomarańczowym, niebieskim i zielonym. Nietypowy uchwyt, równoległy (a nie prostopadły) do korpusu dzbana, ułatwiający podnoszenie i niesienie tego dużego, ciężkiego dzbana w opuszczonej ręce. Pod uchwytem głowa maszkarona przypominająca głowę lwa. Z przodu, nad nazwą leku, półksiężyc i gwiazda, wskazujące na koneksje mauretańskie. Pod nazwą leku tarcza herbowa: kolumna w kolorze pomarańczowym, opleciona dwiema gałązkami, nad nią korona. W połowie wysokości dzbana szeroka wstęga z napisem w kolorze czarnym: A(QUA) D(I) CARDO („woda z ostu błogosławionego”). „Woda z ostu błogosławionego” to wodny destylat z drapacza lekarskiego (
Cnicus benedictus L.), zwanego też w przeszłości
Carduus sanctus („święty oset”), ze względu na przypisywane tej roślinie, zwłaszcza w okresie od XVI do XVIII wieku, liczne właściwości lecznicze („wszelaki ból głowny oddala, pamięć wzmacnia, mózg i wzrok posila, […] żołądek czyści, chuć ku jedzeniu wzbudza, piersi przestrzeni, brzuchowy ból odejmuje, […] kamień nerkowy drobi, pryszcze w zadku wiatrom zawadzające niszczy, […] jest też ważne przeciw zaduszeniu macicy, serce też uwesela.” Marcin Siennik, Herbarz, Kraków 1568, s. 543)

Dzbanek apteczny. Majolika. Wysokość: 18,3 cm. Nove (Włochy), Pasquale Antonibon, poł. XVIII wieku. Główna część naczynia podzielona na trzy równolegle strefy, z których górna i dolna jest wypełniona wielobarwną dekoracją w postaci naturalistycznie namalowanych kwiatów, od największego do najmniejszego. Roślinna dekoracja również na uchwycie i podstawie. Na szyi dzbanka geometryczny ornament utworzony z delikatnych, przeplecionych łodyżek i drobnych zielonych listków. Napis: SYR(UPUS) QUINQ(UE) RADICUM APER(IENTIUM) („syrop z pięciu korzeni oczyszczający” [ludzki organizm]). „Pięć korzeni” to korzenie kopru włoskiego, selera, pietruszki, ruszczyka kolczastego (Ruscus acuelatus) i szparaga lekarskiego (Asparagus officinalis). „Każdego z nich weź trzy uncje, wody studziennej pięć funtów, octu winnego białego osiem uncji, gotuj, aż trzecia część się wygotuje, dodaj cukru lub miodu oczyszczonego trzy funty, wyklaruj, zrób syrop. Pomaga na zatkaną wątrobę, nadmiar żółci, katar kiszek etc.” (Valerius Cordus, Farmakopea norymberska, Wenecja, 1563)

Waza apteczna typu
idria (hydra). Wysokość: 41,8 cm. Majolika, Savona (Włochy), druga połowa XVII wieku. Uchwyty w kształcie zwierzęcych (fantastycznych) głów na masywnych, wygiętych szyjach. U dołu wypukły relief w formie maszkarona, w paszczy otwór do wylewania zawartości, zatykany zwykłym korkiem. Mniejsze maszkarony, bez otworów, również po bokach naczynia, pod uchwytami. Dekoracja z przodu przedstawia dwie postaci ludzkie, obok których stoi jeleń. Dekoracja z tyłu to kwiaty, motyle, ptaki i jeleń. Kolory: różne odcienie błękitu. W połowie wysokości napis: Aquæ Capil.
s Ven:
s (Aquæ Capillis Veneris).
Capillus Veneris to niekropień właściwy (
Adianthum Capillus Veneris L.), natomiast Aqua
Capillis Veneris to wodny destylat z liści tej rośliny. Według Marcina Siennika (Herbarz, 1568) taka „wódka” (tzn. wodny destylat) jest „bardzo dobra tym ludziom, którym włosy z głowy padną, (…) piersi i płuca czyści ze wszystkich nieczystości flegmistych, a tak i kaszel uspokaja, kamień nerkowy łamie i w żółtej niemocy jest dobra ku piciu, śledziony zapalenie leczy, rzezanie w puszczaniu uryny oddala, zołzy rozpędza, żołądek i jelita z cholerycznych nieczystości czyści”.
prof. dr hab. Zbigniew Bela
Dyrektor Muzeum Farmacji CMUJ
Kalendarze można zamawiać w sekretariacie Muzeum Farmacji UJ
Cena jednego egzemplarza: 35 złotych + koszty wysyłki.
Adres pocztowy: Muzeum Farmacji UJ, ul. Floriańska 25, 31-019, Kraków
Adres email: mf@mp.pl Tel./fax: 012 422 42 84
Piśmiennictwo:
Bellini M. Conti G. Maioliche Italiane di Rinascimento. Milano, 1964.
Biscontini Ugolini G. I vasi da farmacia nella collezione Bayer. Bayer SpA 1997: Preface: Timothy Wilson. The origins of pharmacy Jars:
Vittorio Leonardi. Vasa medicinalia: Gabriela Mancini. Pharmacy Jars in the Bayer Collection: Grazia Biscontini Ugolini.
Crellin, J. K. Medical ceramics: a catalogue of the English and Dutch collections in the Museum of the Wellcome Institute of the History of Medicine. London, 1969.
Drey R. E. A. Apothecary Jars. London & Boston, Faber and Faber, 1978.
Ferrari O. Scavizzi G. Maioliche Italiane del Seicento e Settecento. Milano, 1965.
Forestié E. Les Anciennes Faïenceries de Montauban, Ardus, Nègrepelisse, Auvillar, Bressols, Beaumont, etc. Montauban, 1929.
Frothingham A. W. Lustreware of Spain. New York, 1951.
Galeazzo C. Storia della Maiolica di Firenze e del Contado. Secoli XIV e XV, Firenze, 1973.
Garner F. H. Archer M. English Delftware. London, 1972.
Hausmann T. Majolika. Spanische und Italienische Keramik vom 14. bis 18 Jahrhundert. Berlin, 1972.
Howard G. E. Early English Drug Jars. London, 1931.
Hudig F. W. Delfter Fayence. Berlin, 1929.
Korf D. Nederlandse Majolika. Bussum, 1969.
Lane A. Early Islamic Pottery. London, 1958.
Lane A. French Faïence. London, 1970.
Levy S. Maioliche Settencentesche Piemontesi, Liguri, Romagnole, Marchigiane, Toscane eAbruzzesi. Milano, 1964.
Liverani G. Five Centuries of Italian Majolica. New York, Toronto and London, 1960
Martinez Caviró B. Catálogo de Cerámica Espagñola. Madrid, 1952.
Pesce G. Maioliche Liguri da Farmacia. Milano, 1960.
Pedrazzini C. Storica ed Artistica Italiana. Milano, 1934.
Put A. van, Hispano-Moresque Ware of the Ffteenth Century. London, 1911.
Queirós J. Cerâmica Portuguesa. Lisbon, 1948
Rackham B. Islamic Pottery and Italian Maiolica. London, 1959.
Rackham B. Guide to Italian Maiolica. London, 1933.
Ragona N. La Ceramica Sicilian dale Origini ai Giorni Nostri. Palermo, 1955.
Wittop Koning D. A. Felftse Apothekerspotten, Deventer, 1954.