08.2012 – „Osiemnastowieczna majolika apteczna na wystawie w bolońskim Muzeum Miejskim.”
Na początku bieżącego roku w Muzeum Miejskie w Bolonii została otwarta wystawa czasowa zatytułowana Najpiękniejsze majoliki. Arcydzieła Colle Ameno i Rolandi & Finck w osiemnastowiecznej Bolonii (Le piů belle maioliche. Capolavori di Colle Ameno, Rolandi e Finck nella Bologna del Settecento). Wśród eksponowanych tam naczyń znalazły się też majolikowe naczynia apteczne wypożyczone z kolekcji prywatnych, w tym z działających do dziś apteki św. Pawła (Farmacia San Paolo) i apteki Toschi (Farmacia Toschi). Pozostałe kolekcje pochodzą z apteki miejskiego Szpitala Śmierci (Ospedale della Morte) i apteki św. Franciszka (Farmacia San Francesco).
Wymieniona w tytule wystawy manufaktura ceramiczna Colle Ameno została założona około 1750 roku. Od początku istnienia swoje wyroby sprzedawała w sklepie, który mieścił się na bolońskim pałacu Ghisilierich [1]. Nazwa manufaktury pochodzi od nazwy miejscowości o tej samej nazwie, leżącej około 40 kilometrów od Bolonii. W jej okolicach znajdują się bogate złoża szaroniebieskiej glinki (argilla turchina), które zapewniały materiał do produkcji wysokiej jakości ceramiki [2]. W XVIII wieku tereny te należały do markiza Filipa Karola Ghisilieri [3]. Z tego starożytnego rodu (Ghisilieri) wywiodło się wielu uczonych i kościelnych dostojników, m.in. papież Pius V i błogosławiony Bonaparte Ghisilieri. Wśród dóbr będących w posiadaniu rodziny wymienia się pałac miejski przy ulicy Pietrafitta (dziś Montegrappa) w Bolonii i osadę le Predose, którą w 1692 roku kupił Franciszek Ghisilieri i którą od 1736 roku zapisywano pod nazwą Colle Ameno [4]. Według materiałów archiwalnych w miejscowości tej znajdowała się willa mieszkalna, kościół pod wezwaniem św. Antoniego z Padwy, niewielki szpital z przyległą doń apteką, cmentarz, targ, warsztaty rzemieślnicze, drukarnia i pracownia ceramiczna. Pracownia w Colle Ameno posiadała dwa piece do wypalania ceramiki, kamienny i wapienny, obydwa z 1751 roku. Był tam też eksperymentalny piec do wyrobu porcelany, skonstruowany prawdopodobnie przez francuskiego rzemieślnika Jean-Pierre Variona. Największy rozkwit manufaktura ta przeżywała w latach sześćdziesiątych XVIII wieku. Z tego też okresu pochodzą m.in. majolikowe naczynia z bolońskich aptek: św. Pawła, św. Franciszka i z apteki miejskiego Szpitala Śmierci.
Kolekcja z apteki św. Pawła liczy 72 naczynia, wykonane w latach 1766–1767 [5]. Na wystawie zaprezentowano dwa albarella i jedno orciuolo [6]. Razem tworzą serię o jednakowej dekoracji w układzie pasmowym, wykonanej błękitem kobaltowym, składającej się ze splecionych ze sobą kwiatów śliwy i liści akantu, rozdzielonych szeroką banderolą, na której umieszczano łacińskie nazwy leków. Nazwy te były dopisywane pędzelkiem już po wypaleniu naczyń w piecu, w związku z czym w większości są one obecnie kompletnie starte albo nieczytelne. Naczynia z zachowanymi napisami to m.in. Coclearia [7], China gialla [8].

Kolekcję z apteki św. Franciszka (Spezieria San Francesco), pochodzącą z lat 1768–1789, reprezentują na omawianej wystawie dwa albarella i dwie fiaschi (flaszki, butelki) [9]. Dekoracje w kolorze zielonym i bladoczerwonym (tzw. a sfumato rosso) przedstawiają bukiety złożone z kwiatów i liści róży oraz innych roślin uznawanych za lecznicze m.in. róży i nagietka. Po jednej stronie naczyń umieszczone zostały kartusze bez podpisów (prawdopodobnie uległy całkowitemu starciu), z drugiej trzy ozdobne litery EBM, związane z nazwiskami spadkobierców omawianej apteki: Beretti (lub Brunelli) oraz Marzi (w dokumentach archiwalnych apteka św. Franciszka jest też odnotowywana jako Spezieria Brunelli Marzi [10] albo Spezieria Beretti [11]). Jedna z nazw wiąże się z lokalizacją apteki pod portykiem świętego Franciszka (Borghetto di San Francesco) w parafii św. Izajasza w Bolonii [12]. Apteka ta działała w latach 1765–1792.

W skład eksponowanej w bolońskim Muzeum Miejskim kolekcji z apteki Szpitala Śmierci (Ospedale della Morte), pochodzącej mniej więcej z tego samego okresu, co naczynia z apteki św. Pawła, wchodzą 3 naczynia apteczne: albarello, fiasco (naczynie w kształcie butelki) i pilloliere (naczynie z szerokim brzuścem do przechowywania pigułek) – wszystkie dekorowane żółtymi i niebieskimi, przeplatającymi się wstęgami. Wszystkie posiadają emblemat Szpitala Śmierci. Napisy z nazwami leków nie zachowały się. Apteka ta zaopatrywała dwa miejskie szpitale: Szpital Życia i Szpital Śmierci. Szpital Życia (Ospedale della Vita) istniał od połowy XIII wieku. Szpital Śmierci został utworzony w 1336 roku. Obie placówki zostały połączone w 1801 roku [13]. Kolekcję młodszych naczyń aptecznych, z emblematami połączonych szpitali (della Vita i della Morte), przechowuje bolońskie Muzeum Zdrowia [14].

Kolekcja pochodząca z działającej do dziś apteki Toschi liczy 143 naczynia, datowane na okres 1775–1789. Wszystkie pochodzą z manufaktury Rolandi i Finck. Zostały zakupione we wspomnianej wyżej wytwórni przy ulicy San Felice 12, która mieściła się w odległości 200 metrów od apteki Toschi, prawdopodobnie jeszcze przed wybuchem pożaru [20]. Zostały wykonane na zamówienie aptekarza Piotra Galli, co potwierdzają umieszczone w górnej części naczyń ozdobne inicjały P i G. Z kolekcji tej na omawianej wystawie zaprezentowano sześć naczyń: trzy albarella w trzech różnych wielkościach, jedno pilloliere (pojemnik na pigułki) jedna fiasca (flaszka) i jedno orciuolo (dzban na syropy). Dekoracja w kolorach zielonym i purpurowym (a sfumato rosso) składa się z realistycznie namalowanych kwiatów i liści róży oraz kartuszy z nazwami leków. Naczynia te zdobiono na powierzchni już zeszkliwionej po wcześniejszych wypaleniach (tzw. terzo fuoco lub piccolo fuoco – ‘trzeci ogień’ lub ‘mały ogień’). [21]

Omawiana w tym artykule wystawa, zorganizowana przez bolońskie Muzeum Miejskie, nie była jedyną, na której eksponowano zabytkową majolikę apteczną. Na przykład w 2004 roku, w Palazzo Saraceni przy via Farini 15 w Bolonii, miała miejsce wystawa pt. Bologna e le sue ceramiche (Bolonia i jej ceramika), obejmująca lata 1758–1967, na której oprócz ceramiki z kolekcji wspomnianych już tutaj wytwórni Colle Ameno i Rolandi & Finck zaprentowano też majolikę (w tym apteczną) z kolekcji Aldrovandiego [22] i Minghettiego [23].
[2] Por. N. Barberini, Bologna e le sue ceramiche: Colle Ameno, Finck, Aldrovandi, Minghetti, 1758–1967. Bolonia 2004, s. 28–29.
[3] Informacje o rodzie Ghisilierich można znaleźć m.in. w: P. Paci, La nobile famiglia dei Ghisilieri nel XVIII secolo (w: Strenna Storica Bolognese, Bolonia 1988, s. 325–349), a także w pracy pt. Montagna e collina del territorio bolognese (w IV tomie Dizionario Corografico, georgico, orittologico, storico, ecc., della Italia, Bolonia 1782, s. 294).
[4] Informacje na temat tej transakcji i związanych z nią inwentarzami z Colle Ameno można znaleźć w Archiwum Miejskim w Bolonii, w dziale Fondo Ghisilieri, a także w bolońskiej bibliotece dell’Archiginnasio, w dziale Archivo Ghisilieri.
[5] O długiej historii tej apteki informuje tablica pamiątkowa, umieszczona po prawej stronie od głównego wejścia. Według zamieszczonych tam informacji apteka Św. Pawła została założona w XIV wieku, a jej wcześniejsza nazwa brzmiała Spezieria all’insegna della Pigna (Apteka pod znakiem Szyszki).
[6] Naczynie typu albarello to naczynie w kształcie cylindrycznym, przewężone w środku wysokości, o szerokim wlewie i słabo zaznaczonej stopce. W okresie średniowiecza i renesansu zakrywano je papierem lub pergaminem, związywanym sznurkiem wokół wywiniętego na zewnątrz wlewu. Osiemnastowieczne wazy były zaopatrzone w ceramiczne przykrywki. W albarellach przechowywano zarówno leki proste (simplicia), jak i niektóre leki złożone (konfekty, elektuaria itp.). Naczynia typu orciuolo (dzban) służyły do przechowywania syropów, elektuariów, substancji oleistych oraz miodów. Więcej na temat form majoliki zob. zamieszczony w tym numerze artykuł pt. Skarby z kolei Grabowskiego.
[7] Warzucha lekarska (Cochlearia officinalis). Świeże lub suszone ziele służyło m.in. do przygotowywania wody przeciwszkorbutowej (np. Aqua antiscorbutica Sydenhami).
[8] China żółta (Cinchona Calisaya to obok chiny brunatnej i czerwonej jeden z trzech gatunków kory chinowej wymienianych w osiemnasto- i dziewiętnastowiecznych farmakopeach. Od XVII wieku kora chinowa była stosowana w Europie jako lek przeciwgorączkowy.
[9] Naczynia typu fiasco (flaszka) to naczynia o wydatnym, owalnym brzuścu, zakończonym długą szyją o lekko wywiniętym brzegu. Osiemnastowieczne fiaschi posiadały przykrywki i służyły głównie do przechowywania wód leczniczych.
[10] W dokumencie przechowywanym w Archiwum Bolońskim (katalog pt. Studio Bolognese, dział Collegio di Medicina ed Arti, teczka 349 (lata 1744–1772) aptekarz Cesare Brunelli prosi protomedyków o możliwość przeniesienia części inwentarzu (capitale de medicinali e droghe) z apteki Św. Franciszka, zwanej Marzi Brunelli (Spetiaria di S.Francesco sotto il nome di Marzi e Brunelli) do apteki Św. Salwatora.
[11] W dokumencie z cytowanego w przypisie 8 działu Collegio di Medicina ed Art, teczka nr 250, znajduje się wykaz aptekarzy bolońskich z 1772 roku, w którym przy aptece pod portykiem św. Franciszka, zwanej Spezieria Beretti, zapisano nazwisko aptekarza Francesco Albertoli (egzamin na maestro speziale zdał 27 września 1757 roku). Natomiast nazwisko Cesare Brunellego (egzamin na maestro speziale zdał 12 czerwca 1731) jest przypisane do apteki św. Salwatora.
[12] Por. G. Bertocchi, F. Liverani, Ceramiche bolognesi del settecento (Bolonia, 1981), s. 89 i następne.
[13] O najstarszych bolońskich szpitalach zob. Sette secoli di vita ospitaliera in Bologna (Bolonia, 1960), wydane przez Comitato per le celebrazioni del VII centenario degli ospedali di Bologna.
[14] Opis 222 naczyń aptecznych z tej kolekcji można znaleźć w artykule R. Gurrieriego w “Bullettino delle scienze mediche” zatytułowanym Antichi farmaci rilevati da vasi della farmacia dell'Ospedale maggiore di Bologna: noterella storica (Bolonia, 1920).
[15] Spółka Rolandi-Finck interesowała się także prowadzeniem zakładu w Colle Ameno po śmierci markiza Ghisilieri w listopadzie 1765 roku, ale ostatecznie skupiła się na rozwoju firmy działającej w Bolonii. Por. Archiwum miejskie w Bolonii, dział Ufficio del Registro, Copie degli anni not. księga 795, karta 113 i następne.
[16] List Variona jest przechowywany w Archiwum Weneckim w dziale Cinque Savii alla Mercanzia, Fabbriche privilegiate varie (filza 463).
[17] O początkowym okresie działalności Fincka pisze m.in. C. Malagola, Memorie storiche sulle maioliche di Faenza. Bolonia 1880, sr. 322–325.
[18] Informację o pożarze podaje m.in. C. Malagola, op. cit. s. 341.
[19] Na szybkie wznowienie produkcji w wskazuje notatka z tygodnika „Bologna” z 25 czerwca 1783. Por. G. Bertocchi, F. Liverani, Ceramiche bolognesi del settecento (Bolonia 1981, s. 44). Informacja o pożyczce znajduje się w Archiwum miejskim Bolonii, w katalogu „Archiwa prywatne”, dział Archivio Dolfi Ratta, księga 1075, karta 483 i następne.
[20] Taką teorię wysnuwa między innymi P. Catellani w artykule Farmacie a Bologna: viaggio nel tempo e nell'arte, opublikowanym w dokumentach 34. Kongresu Historii Farmacji we Florencji, 20-23 października 1999; publikacja książkowa Acta 34˚ congressus internationalis historiae pharmaciae = 34ème Congrès international d'histoire de la pharmacie = 34 Internationaler Kongress für Geschichte der Pharmazie = 34th International Congress for the History of Pharmacy: Firenze, 20-23 ottobre 1999. Belluno, Bayer, Division Consumer Care, 2001.
[21] Ceramikę wypala się w wysokiej temperaturze dwukrotnie. Drugie wypalanie prowadzi do zeszkliwienia powierzchni naczynia, na które następnie nakłada się dekorację. Trzecie wypalanie odbywa się w temperaturze relatywnie niższej, nie przekraczającej 900 stopni, co chroni barwnik, ale jednocześnie umożliwia zespolenie minerałów w nim zawartych ze zeszkliwioną wcześniej powierzchnią.
[22] Książę Carlo Filippo Aldrovandi Marescotti (1763–1823) w 1794 roku postawił na dziedzińcu swojego pałacu w Bolonii piec do wypalania ceramiki i uruchomił produkcję majoliki w stylu rokoko.
[23] Angelo Minghetti otworzył swój warsztat ceramiczny w 1858 roku w Bolonii. Jego wyroby, w stylu neo-renesansowym, niemal natychmiast stały się niezwykle popularne: były eksponowane m.in. na bolońskiej Wystawie Przemysłu i Rolnictwa, Światowej Wystawie w Londynie, Międzynarodowej Wystawie w Wiedniu i w Powszechnej Wystawie w Paryżu. Po śmierci Minghettiego w 1885 roku jego wytwórnia przeszła w ręce jego synów, Gennaro and Arturo, a potem w ręce wnuków. Największą popularnością wyroby firmy Minghetti cieszyły się w okresie 1858–1939. Firma działa do 1967 roku.