Szkoła polskiej farmacji. Uczeni i ich dzieła. Prof. dr hab. Wincenty Kwapiszewski (1927 – 2011).

Urodził się 9 listopada 1927 roku w Kamieńcu Litewskim. Do szkoły uczęszczał w Hajnówce, gdzie jego ojciec Stanisław Kwapiszewski był nadleśniczym. Stąd w lutym 1940 roku został deportowany wraz z rodziną na Syberię do obozu pracy w taj­dze Kraju Ałtajskiego. Od tego czasu jego życie wypełniała ciężka praca fizyczna przy żywicowaniu i wyrębie drzew oraz codzienna trudna walka o przetrwanie. Po amnestii, uzyskanej na mocy tzw. układu Sikorski – Majski z 1941 roku, opuścił obóz. Nadal pracował fizycznie i uczył się w rosyjskiej szkole. Do Polski udało się mu powrócić wraz z innymi repatriantami w 1946 r. Dwa lata później złożył egzamin maturalny w Gorzowie Wielkopolskim i rozpoczął studia na Wydziale Farmaceu­tycznym Uniwersytetu Poznańskiego, a następnie Akademii Medycznej w Poznaniu. W 1952 roku uzyskał dyplom magistra farmacji i zaraz po tym rozpoczął pracę u prof. Franciszka Adamanisa w Katedrze Chemii Farmaceutycznej macierzystej uczelni. W 1955 r. przeniósł się do Warszawy, gdzie znalazł zatrudnienie w Departamencie Szkolnictwa Wyższego i Nauki Ministerstwa Zdrowia i Opieki Społecznej na sta­nowisku starszego radcy ds. farmacji. Równocześnie był stypendystą w Katedrze Chemii Farmaceutycznej Akademii Medycznej (AM) w Warszawie. Rok później zrezygnował z pracy w ministerstwie, poświęcając się wyłącznie działalności na­ukowej i dydaktycznej. Stopień doktora nauk farmaceutycznych uzyskał w 1962 roku na podstawie rozprawy pt. „Otrzymywanie chlorowodorku kwasu glutaminowego z niektórych surowców keratynowych”. Rok później odbył kilkumiesięczny staż na­ukowy w Pracowni Białek i Peptydów Katedry Chemii Organicznej Uniwersytetu im. Łomonosowa w Moskwie. W 1968 r. otrzymał etat docenta, a następnie kierow­nika Katedry Chemii Farmaceutycznej AM w Warszawie. Habilitował się w 1974 r. na podstawie ogólnego dorobku z dziedziny chemii farmaceutycznej oraz dysertacji pt. „Aminokwasy jako podstawniki obniżające toksyczność środków leczniczych”. W tym samym roku uzyskał drugi stopień specjalizacji w zakresie analityki farma­ceutycznej.

Profesorem nadzwyczajnym został w 1982 r. We wspomnieniach prof. Michała H. Umbreita miał naturę społecznika i duże zdolności organizatorskie. Aktywnie uczestniczył w życiu uczelni. W latach 1970 – 1972 pełnił funkcję prodziekana ds. budowy nowego gmachu Farmacji na Polach Mokotowskich. Brał udział w pracach kilku senackich komisji i wielu rad pedagogicznych. Pod koniec stanu wojennego, w 1983 r. został jednak pozbawiony stanowiska kierowniczego w warszawskiej uczelni. W 1985 r. odbył miesięczną podróż po siedmiu uniwersytetach stanowych USA, jako visiting professor, a po powrocie do kraju został powołany w drodze konkursu na stanowisko kierownika Zakładu Chemii Farmaceutycznej i Analizy Leków Wydziału Farmaceutycznego AM w Łodzi. Tutaj, w 1995 roku uzyskał nomina­cję na stanowisko profesora zwyczajnego. W latach 1995 – 1997 był też kierowni­kiem Oddziału Kształcenia Podyplomowego łódzkiego Wydziału Farmaceutycz­nego. W 1997 roku przeszedł na emeryturę.

Prof. Wincenty Kwapiszewski miał wieloletnie doświadczenie w zakresie ba­dań nad syntezą nowych środków leczniczych. Pod jego kierunkiem w Katedrze Chemii Farmaceutycznej Wydziału Farmaceutycznego w Warszawie prowadzono prace w trzech grupach tematycznych: kondensacji aminokwasów z układami bio­logicznie aktywnymi, syntezy peptydów oraz syntezy pochodnych tiolowych o działaniu immunotropowym. W pierwszej grupie tematycznej kondensowano natu­ralne aminokwasy i ich N,N-dimetylopochodne z 4-aminoantypiryną, aneste­zyną, 3,3-difenylopropyloaminą, hydrazyną i in. Otrzymane nowe związki prze­badane farmakologicznie potwierdziły hipotezę, że wprowadzenie reszty amino­kwasowej obniża toksyczność środków leczniczych oraz zmienia ich farmakokine­tykę i metabolizm. W drugiej grupie tematycznej opracowano metodę syntezy pep­tydów metodą Merrifielda w fazie stałej. Otrzymano izomeryczne tripeptydy zło­żone z 2 cząsteczek kwasu glutaminowego i jednej cząsteczki glicyny, a następnie przeprowadzono syntezę analogów angiotensyny II. W trzeciej grupie tematycznej otrzymano kilkanaście pochodnych L-cysteiny o właściwościach immunotropo­wych. Stwierdzono przy tym, że podstawniki podwyższające kwasowość związku zwiększają działanie przeciwzapalne, a podstawniki zwiększające zasadowość czą­steczki nasilają działanie immunosupresyjne. Do najważniejszych osiągnięć na­ukowych prof. W. Kwapiszewskiego należy opatentowanie i wdrożenie do produk­cji przemysłowej metody otrzymywania i oczyszczania kwasu glutaminowego oraz uzyskanie na drodze syntezy kilku innych nowych związków. Były to: N-dime­tyloglicylo-anestezyna (potencjalny środek miejscowo znieczulający, rozpusz­czalny w wodzie i nie wpływający na rytm pracy serca), chlorowodorek hydrazydu L-cysteiny (środek immunosupresyjny, skuteczniejszy i mniej toksyczny od me­totreksatu), chlorowodorek 4-L-leucyloaminoantypiryny (środek przeciwbólowy lepszy od wprowadzonego równolegle przez Japończyków aminopropylonu) oraz L-morfolinoalanylo-2,6-ksylidyny (znacznie lepszy środek antyarytmiczny niż ksylokaina i tokaimid). Związki te były poddane poszerzonym badaniom farma­kologicznym, ale z różnych pozamerytorycznych względów prace nad nimi zostały przerwane. Działalność naukowo – badawcza prof. Kwapiszewskiego znalazła od­zwierciedlenie w ponad 200 publikacjach. Większość z nich to prace doświad­czalne, doniesienia naukowe oraz kilkanaście patentów. Jest autorem lub współ­autorem dwóch podręczników: „Chemiczna analiza ilościowa środków leczniczych” (Warszawa 1975) i „Chemia leków” (Warszawa wyd. I – 1978, wyd. – II 1986), a także skryptu pt. „Nazewnictwo środków leczniczych” (Łódź 1999). Uczestniczył w wielu kongresach, zjazdach i konferencjach naukowych krajowych i zagranicznych, na których również prezentował wyniki swoich badań. Przez wiele lat współpraco­wał ze Światową Organizacją Zdrowia w zakresie weryfikacji testów identyfikacyj­nych dla środków farmaceutycznych.

Poza chemią farmaceutyczną żywo interesował się dziedziną organizacji i ekonomiki farmacji, czemu dał wyraz w kilkudziesięciu publikacjach o tej tema­tyce. Warto też dodać, że spod pióra profesora wyszła książka pt. „Rapsodia ałtaj­ska” w której przedstawił obraz polskich losów na Syberii w czasie drugiej wojny światowej, widziany oczami dorastającego chłopca. Dał opis trudów dnia codzien­nego, nauki życia w ekstremalnych wręcz warunkach.

Ważne miejsce w działalności prof. Kwapiszewskiego zajmowała dydaktyka i opieka nad rozwojem młodych kadr naukowych. Pod jego kierunkiem wykonano ponad 260 prac magisterskich. Był promotorem 12 prac doktorskich i patronatem 3 prac habilitacyjnych. Wielokrotnie opiniował wnioski o nadanie tytułów profesor­skich i recenzował inne prace naukowe.

Prof. Wincenty Kwapiszewski brał udział w pracach wielu organizacji i gre­miów działających na rzecz polskiej nauki. Był członkiem: Rady Naukowej przy Ministrze Zdrowia (1978 – 1990), Naukowej Rady Konsultacyjnej ds. Produkcji Farmaceutycznej przy Ministrze Przemysłu Chemicznego (1984 – 1986), Rady Na­ukowej Instytutu Leków (1974 – 1985), Rady Konsultantów Krajowych ds. Farmacji (1985 – 1989), Komisji Analizy Farmaceutycznej Komitetu Chemii Analitycznej PAN (1972 – 1978), Komisji Badania Leku Syntetycznego Komitetu Terapii Do­świadczalnej PAN (1978 – 1984). Był organizatorem, a następnie wiceprzewodni­czącym Komitetu Nauk o Leku (KNoL) przy VI Wydziale Nauk Medycznych PAN (1986 – 1992). Brał udział w pracach Sekcji Analizy i Trwałości Leku oraz Sekcji Planowania i Syntezy Leku KNoL PAN. Był członkiem: Komisji Farmakopei Pol­skiej (1987 – 2011), Rady Naukowej Instytutu Technologii i Chemii Leków Wy­działu Farmaceutycznego AM w Łodzi (1994 – 1997). Przewodniczył Radzie Pro­gramowej ds. Studiów Farmaceutycznych MZiOS (1980 – 1982) i Sekcji Farma­ceutycznej Rady Programowej PZWL (1978 – 1986). W 1990 r. był konsultantem Sejmu i Senatu RP ds. ustawodawstwa farmaceutycznego. Za swój osobisty sukces uważał opracowanie i przedstawienie na I Ogólnopolskim Sejmiku Farmaceutycz­nym w 1989 r. w Łomży kierunków niezbędnych zmian w polskiej farmacji. Opra­cowanie to stało się podstawą dalszych prac nad ustawą farmaceutyczną z 1991 roku.

Doceniając znaczenie i wagę jak najszerszego rozpowszechniania osiągnięć nauk farmaceutycznych, aktywnie działał w różnych towarzystwach naukowych i ich zrzeszeniach krajowych, zagranicznych i międzynarodowych. Był wiceprzewod­niczącym Zarządu Głównego Zrzeszenia Polskich Towarzystw Medycznych (1977 – 1993), członkiem Rady Towarzystw Naukowych przy Prezydium PAN (1978 – 1991). Brał udział w pracach Polskiego Towarzystwa Chemicznego i Polskiego Towarzystwa Toksykologicznego. Na szczególną uwagę zasługuje działalność prof. Kwapiszewskiego w Polskim Towarzystwie Farmaceutycznym, którego członkiem był od 1953 r. W latach 1972 – 1976 pełnił funkcję wiceprzewodniczącego Od­działu Warszawskiego PTFarm. W 1974 roku Zarząd Główny PTFarm powierzył mu funkcję przewodniczącego Komitetu Organizacyjnego 36. Międzynarodowego Kon­gresu Międzynarodowej Federacji Farmaceutycznej (FIP). Kongres, który odbył się we wrześniu 1976 r. w Warszawie był ogromnym polskim sukcesem na arenie mię­dzynarodowej. W tym samym roku prof. Kwapiszewski został wybrany większością głosów prezesem PTFarm, a następnie członkiem Rady FIP. Funkcję prezesa PT­Farm pełnił przez kolejne cztery kadencje (1976 – 1989). Myślą przewodnią jego prezesury było „pokonanie izolacji Towarzystwa, odbudowanie i podniesienie pre­stiżu nauk farmaceutycznych i zawodu oraz przeniesienie na grunt polski osią­gnięć farmacji międzynarodowej”. W latach 1976 – 1989 był członkiem komitetów redakcyjnych wydawnictw PTFarm: „Acta Poloniae Pharmaceutica” i „Farmacja Polska”. Wygłosił dziesiątki wykładów naukowych na zebraniach PTFarm we wszystkich jego oddziałach. Za zasługi dla polskiej farmacji i dobra PTFarm został wyróżniony w 1997 roku Medalem im. Ignacego Łukasiewicza, a w 2002 roku – godno­ścią Honorowego Prezesa PTFarm. Uzyskał również międzynarodowe wyróżnienia – dyplom członka honorowego Towarzystw Farmaceutycznych: Czechosłowacji, ZSRR, NRD, Węgier.

Prof. Wincenty Kwapiszewski był postacią znaną i szanowaną w szerokich kręgach zawodu farmaceutycznego. W latach 90. został wybrany członkiem Na­ukowej Rady Konsultacyjnej przy Naczelnej Izbie Aptekarskiej. Jako doradca, po­magał w rozwiązywaniu trudnych problemów związanych z działalnością samo­rządu. Bezkompromisowo walczył o sprawy zawodu aptekarskiego, w tym o odpo­wiedni poziom etyki zawodowej. Opublikował wiele artykułów na tematy zawo­dowe i organizacyjne na łamach czasopism: „Farmacja Polska”, „Aptekarz Polski”, „Gazeta Farmaceutyczna”, „Czasopismo Aptekarskie”, „Lek w Polsce” oraz w pra­sie codziennej np. w „Gazecie Wyborczej”. Był też wieloletnim członkiem Rady Naukowej „Czasopisma Aptekarskiego”. Maria Głowniak i Waldemar Firek żegna­jąc Profesora napisali: „Odszedł od nas wybitny farmaceuta – humanista pragnący, by zawód farmaceuty, jako zawód zaufania publicznego, był zawsze godnie repre­zentowany przez jego wykonawców i doceniany przez innych”.

dr n. farm. Katarzyna Hanisz

Piśmiennictwo:

1. Katarzyna Hanisz, Urszula Kurczewska: Prof. dr hab. Wincenty Kwapiszewski (w:) Oddział Łódzki Polskiego Towarzystwa Farmaceutycznego w latach 1997 – 2007. Łódź 2007, s. 101 – 104.
2. dr hab. Wincenty Kwapiszewski prezes PTFarm w latach 1976 – 1989 (w:) Polskie Towarzystwo Farmaceutyczne pod red Jerzego Szewczyńskiego i Hanny Platy. Warszawa 2007, s. 77 – 78.
3. Kto jest kim w farmacji polskiej pod red. Wacława Jaroniewskiego, Jerzego Sykulskiego… Łódź 2001, s. 152 – 153.
4. Michał Henryk Umbreit: Wspomnienie o prof. zw. dr hab. n. farm. Wincentym Kwapiszewskim (1927 – 2011), „Farmacja Krakowska”. Biuletyn Informacyjny OIA w Krakowie, R. 14, 2011, nr 3, s. 13 – 16.
5. Michał H. Umbreit: Prof. dr hab. n. farm. Wincenty Kwapiszewski (1927 – 2011). „Czasopismo Aptekarskie”, Vol. 18, 2011, nr 8 – 9, s. 6 – 9.
6. Leonard Kuczyński: Badania nad lekiem syntetycznym (w:) Dzieje nauk farma­ceutycznych w Polsce 1918 – 1978 pod red. Zofii Jerzmanowskiej i Barbary Kuźnickiej. Wyd. PAN 1986, s. 324 – 325.
7. Andrzej Kurnatowski: Profesorowie i docenci Akademii Medycznej w Łodzi 1965 – 1994, s. 288.
8. Kto jest kim w polskiej medycynie. Informator Biograficzny, Warszawa 1987, s. 372 – 373.
9. Maria Głowniak, Waldemar Firek: Prof. dr hab. n. farm. Wincenty Kwapiszew­ski. Biuletyn Informacyjny OIA w Warszawie, nr 3/2011, s. 46 – 47.
10. Katarzyna Hanisz: Powołania na stanowisko profesora zwyczajnego. dr hab. Wincenty Kwapiszewski, „Farmacja Polska“, R. 49, 1993, nr 15 – 16, s. 60 – 61.
11. Krzysztof Filipow: Spowiedź łagiernika. „Styk” Białostocki Informator Kultu­ralny listopad’ 92, s. 39.