Szkoła polskiej farmacji. Uczeni i ich dzieła. Prof. dr hab. Maksym Nikonorow (1913 – 1985).

Urodził się 19 sierpnia 1913 roku w Petersburgu. W 1919 roku przyjechał wraz z rodziną do Polski i zamieszkał w Łodzi. W mieście tym, w 1930 roku ukończył Prywatne Gimnazjum Humanistyczne A. Zimowskiego, a następnie rozpoczął studia na Wydziale Farmaceutycznym Uniwersytetu Warszawskiego. W czasie studiów brał aktywny udział w pracach organizacji akademickich, pełniąc przez dwie kadencje ważne funkcje: prezesa Koła Farmaceutów Studentów Uniwersytetu Warszawskiego, prezesa Wydziału Kół Farmaceutycznych Ogólnopolskiego Związku Akademickich Kół Naukowych oraz wiceprezesa korporacji „Lechicja”. Dyplom magistra farmacji otrzymał w 1935 roku i zaraz po tym rozpoczął pracę na stanowisku asystenta w Dziale Badania Żywności i Przedmiotów Użytku Państwowego Zakładu Higieny (PZH). Równocześnie uzupełniał swoją wiedzę z zakresie badań farmakologicznych, odbywając szkolenie u prof. Jerzego Modrakowskiego, kierownika Zakładu Farmakologii Eksperymentalnej Uniwersytetu Warszawskiego. W Zakładzie tym zapoznał się z nowo wprowadzonymi w Polsce metodami biologicznej standaryzacji leków oraz z techniką prowadzenia doświadczeń na zwierzętach. W 1939 roku ukończył rozprawę naukową pod tytułem „Badania nad działalnością przeciwgorączkową krajowych roślin leczniczych”, w której ustalił między innymi, że kora łodyg i korzeni oraz owoce berberysu obniżają o 1 – 20C temperaturę gorączkową, a także normalną u królika i świnki morskiej po podaniu per os. Ustalił też najniższą dawkę aktywną alkaloidów berberysu, warunkującą to działanie przy podaniu podskórnym. Na podstawie wspomnianej dysertacji, wykonanej pod kierunkiem prof. Modrakowskiego, uzyskał stopień naukowy doktora farmacji.
Podczas okupacji hitlerowskiej, do wybuchu Powstania Warszawskiego, był zatrudniony w PZH. Pod koniec 1940 roku jako jeden z pierwszych naukowców i dydaktyków, zaangażował się w akcję tajnego nauczania medycyny w szkole doc. Jana Zaorskiego w Warszawie. Należy nadmienić, że szkoła ta, podobnie jak Uniwersytet Ziem Zachodnich, Uniwersytet Warszawski i Uniwersytet Jagielloński przysporzyła medycynie polskiej wielu lekarzy, którzy zapełnili wojenną lukę wśród pracowników służby zdrowia. Oprócz wykonywania pracy zawodowej i uczestnictwa w tajnym nauczaniu, współpracował w konspiracji nad Polskim Kodeksem Żywnościowym.

Po zakończeniu wojny, w 1945 roku dr M. Nikonorow przyjechał do Łodzi i przez rok pracował w centrali PZH, kierując początkowo pracownią toksykologii Działu Badania Żywności, a następnie Oddziałem Toksykologii Przemysłowej w Dziale Higieny Pracy. Z jego inicjatywy powołano podobną placówkę toksykologiczną w Instytucie Medycyny Pracy w Łodzi. Jesienią 1945 roku dodatkowo rozpoczął pracę na stanowisku adiunkta w Katedrze Nauki o Środkach Spożywczych Uniwersytetu Łódzkiego, gdzie prowadził ćwiczenia dla studentów farmacji. W 1948 roku został powołany do służby wojskowej. Rok później habilitował się w Akademii Medycznej w Łodzi (AM w Łodzi) na podstawie rozprawy o wpływie p-fenylodwuaminy i p-toluenodwuaminy na krew w warunkach pracy w przemyśle chemicznym i futrzarskim oraz w przypadku stosowania farb do włosów, zawierających te składniki. Wykazał, że dozwolona w Polsce p-toluenodwuamina jest bardziej toksyczna niż zabroniona p-fenylenodwuamina. W 1952 roku, w wieku 41 lat, otrzymał nominację na stanowisko kontraktowego profesora nadzwyczajnego i kierownika Katedry Toksykologii i Obrony Przeciwchemicznej na Wydziale Farmaceutycznym AM w Łodzi. Dwa lata później uzyskał tytuł profesora nadzwyczajnego i zaraz po tym został powołany, pismem ministra zdrowia, na stanowisko kierownika Katedry Toksykologii i Sanitarnej Obrony Przeciwchemicznej na Oddziale Wojskowo-Lekarskim łódzkiej uczelni. Prowadził wykłady dla studentów medycyny, stomatologii i farmacji; pełnił funkcję Prodziekana ds. Fakultetu Wojskowego Wydziału Lekarskiego AM w Łodzi (1954 – 1955), był promotorem uczelnianych badań naukowych w dziedzinie toksykologii, a także rozwijał ideę powołania w Łodzi Wojskowej Akademii Medycznej. Równocześnie kierował pracownią toksykologii w Wojskowej Centralnym Laboratorium Sanitarno – Higienicznym. W 1955 roku został służbowo przeniesiony wraz z wojskowym laboratorium do Warszawy, gdzie powierzono mu zorganizowanie i kierownictwo nowo powstającej placówki. W tym czasie powrócił do pracy w Zakładzie Badania Żywności i Przedmiotów Użytku PZH. W 1960 roku po przekształceniu Wojskowego Centralnego Laboratorium Sanitarno – Higienicznego w Wojskowy Instytut Higieny i Epidemiologii został jego komendantem. Stanowisko to zachował do 1970 roku, kiedy to w randze pułkownika odszedł ze służby woskowej. Wcześniej, bo już w 1964 roku uzyskał tytuł profesora zwyczajnego. W Zakładzie Badania Żywności Przedmiotów Użytku PZH w Warszawie pracował aż do przejścia na wcześniejszą emeryturę w 1981 roku, przez ostatnich dwadzieścia lat na stanowisku kierownika. Jednocześnie pełnił obowiązki zastępcy dyrektora PZH.
Prof. Maksym Nikonorow był i nadal jest znany i ceniony, jako wybitny bromatolog, współtwórca nauki o środkach spożywczych, a przede wszystkim pionier kompleksowych badań z zakresu toksykologii żywności oraz badań monitoringowych dotyczących zanieczyszczeń, występujących w produktach spożywczych. Na przełomie lat 60. i 70. zainicjował prace nad występowaniem w Polsce mykotoksyn w paszach oraz metali ciężkich w żywności i środowisku naturalnym człowieka; przeprowadził pierwsze w Polsce badania nad metodami oznaczania pozostałości DDT i innych pestycydów oraz antybiotyków w środkach spożywczych. Rozwinął prace w zakresie metodyki badań współczesnej toksykologii doświadczalnej, zapoczątkowanej w USA w latach 50.

Dorobek naukowy prof. M. Nikonorowa obejmuje blisko 120 prac eksperymentalnych i poglądowych oraz ok. 20 opracowań podręcznikowych i monograficznych. Niektóre z prac ukazały się w czasopismach zagranicznych i były przedstawiane na naukowych zjazdach i konferencjach międzynarodowych: w Moskwie (1967), Genewie (1974), Paryżu (1975), Lille (1978), Helsinkach (1978), a także w Japonii. Unikalny podręcznik, opracowany we współautorstwie z doc. B. Urbanek – Karłowską pt. „Toksykologia żywności” doczekał się dwóch wydań (1979, 1987), a książka pt. „Pestycydy w świetle toksykologii środowiska” (praca zbiorowa pod. red. M. Nikonorowa) została przetłumaczona na język rumuński i słowacki (1981, 1983). Ważne miejsce w polskiej literaturze przedmiotu zajęły też inne opracowania książkowe autorstwa prof. Nikonorowa: „Zarys nauki o środkach spożywczych” (I wyd. – 1956, II wyd. – 1959), „Substancje obce dodawane celowo do żywności i zanieczyszczenia techniczne” (1966), „Zanieczyszczenia chemiczne i biologiczne żywności” (1976). Wymienione prace doświadczalne dotyczyły głównie analityki i toksykologii żywności, natomiast w pracach poglądowych zagadnienia te były łączone z ochroną zdrowia i środowiska człowieka. Stąd – zwłaszcza w latach 70. i 80. – ukazywały się liczne opracowania zespołowe o charakterze monografii lub ekspertyz, inicjowane przez prof. M. Nikonorowa i przygotowywane pod jego redakcją przez pracowników Zakładu Badania Żywności i Przedmiotów Użytku PZH. Były to m.in. następujące tytuły: „Aktualne i perspektywiczne problemy zdrowotne Polski”, „Główne zagrożenia ekologiczne żywności” i inne.
Swoją pasję naukową prof. Nikonorow potrafił przekazywać innym, czego wyrazem jest ponad 600 publikacji, autorstwa jego współpracowników i uczniów. Spośród istotnych, praktycznych osiągnięć zespołu badawczego profesora należy wymienić: wyeliminowanie DDT z ochrony roślin w sadownictwie i warzywnictwie oraz ograniczenie jego zastosowania: nie dopuszczenie do spożycia importowanych środków spożywczych zanieczyszczonych trującymi związkami rtęci i rakotwórczymi aflatoksynami (orzechy arachidowe); przygotowanie obiektywnej oceny stanu sanitarnego kraju, zwłaszcza w zakresie produkcji żywności; współpraca w przygotowaniu wielu ustaw i aktów legislacyjnych, np. ustawy o zaopatrzeniu ludności w wodę (1960), ustawy o ochronie powietrza atmosferycznego przed zanieczyszczeniem (1966), ustawy o warunkach zdrowotnych żywności i żywienia (1970). Profesor Maksym Nikonorow przywiązywał dużą wagę do współpracy Zakładu Badania Żywności i Przedmiotów Użytku z Państwową Inspekcją Sanitarną, przede wszystkim w zakresie organizacji seminariów i kursów szkoleniowych, przekazywania nowych metod analitycznych, udziału pracowników stacji sanitarno – epidemiologicznych w prowadzonych przez Zakład pracach problemowych. Utrzymywał też współpracę z zakładami bromatologii i chemii toksykologicznej wyższych uczelni medycznych. Najbliżsi współpracownicy profesora pamiętają go jako – „bardzo wymagającego szefa, dbającego o rozwój młodej kadry naukowej, doskonałego wykładowcę, jednocześnie człowieka którego cechowała odwaga, nieustępliwość, upór i konsekwencja wszędzie tam, gdzie chodziło o jakość zdrowotną żywności i czystość środowiska”. Według dzisiejszych bromatologów i toksykologów, prof. Maksym Nikonorow stworzył polską szkołę toksykologii żywności. Dodam, że był opiekunem 10 habilitacji, promotorem 29 rozpraw doktorskich oraz opiniodawcą wielu wniosków w przewodach profesorskich.

Czynnie uczestniczył również w działalności wielu gremiów naukowych, polskich i zagranicznych. Był członkiem korespondentem Polskiej Akademii Nauk, gdzie przez wiele lat pełnił funkcję przewodniczącego Komitetu Ekologii Człowieka, a także zasiadał w prezydiach: Komitetu „Człowiek i Środowisko”, Komitetu Chemii Analitycznej oraz brał udział w pracach Sekretariatu Wydziału Nauk Medycznych PAN. W latach 1960 – 1970 pełnił funkcję przewodniczącego Rady Naukowej Szefa Departamentu Służby Zdrowia Wojska Polskiego. Był członkiem Państwowej Rady Ochrony Środowiska, Rady Naukowej Państwowego Zakładu Higieny i Instytutu Żywności i Żywienia. Współpracował z organizacjami międzynarodowymi, przede wszystkim z Komisją Kodeksu Żywnościowego FAO/WHO, będąc doradcą Komitetu ds. Substancji Dodatkowych. Jako ekspert, działał w Światowej Organizacji Zdrowia (WHO) i współpracował z Unią Chemii Czystej i Stosowanej (IUPAC), której był członkiem rzeczywistym.
Znajdował też czas na aktywną działalność w towarzystwach i redakcjach naukowych. W Polskim Towarzystwie Farmaceutycznym przez dwie kadencje (1956 – 1960, 1967 – 1970) pełnił funkcję prezesa, a w Polskim Towarzystwie Higienicznym – przewodniczącego Oddziału Warszawskiego. Był członkiem założycielem i od 1984 roku – członkiem honorowym Polskiego Towarzystwa Toksykologicznego, brał udział w pracach Polskiego Towarzystwa Farmakologicznego. W latach 1955 – 1970 był redaktorem naczelnym czasopisma „Acta Poloniae Pharmaceutica” wydawanego przez PTFarm, a w 1982 roku został redaktorem naczelnym czasopisma „Roczniki Państwowego Zakładu Higieny”. Ponadto był współpracownikiem i członkiem rady wydawniczej „International Pharmaceutical Abstracts”.

Prof. M. Nikonorow był zawsze mocno związany z łódzkim środowiskiem naukowym. Właśnie w tym mieście w uznaniu zasług dla polskiej nauki został wyróżniony w 1985 roku najwyższą godnością akademicką – tytułem doctora honoris causa Akademii Medycznej w Łodzi.
Współpracownicy z Zakładu Badania Żywności i Przedmiotów Użytku PZH wspominają swojego mistrza, nauczyciela i przyjaciela w następujący sposób: „Zainteresowania Profesora, człowieka o wysokiej kulturze osobistej, nie ograniczały się tylko do zagadnień zawodowych. Purysta, jeśli chodzi o czystość języka, znawca literatury pięknej, zainteresowany historią, sportem, kochający muzykę… Ponieważ zwykle ostatni opuszczał Zakład (albo wydawało Mu się, że już nikogo nie ma), bywało, że ktoś z asystentów miał okazję wysłuchania arii operowej rozlegającej się na długim korytarzu. Profesor miał bowiem piękny głos i doskonały słuch. Pamiętamy Go również jako niezrównanego, uroczego gawędziarza, z ogromnym poczuciem humoru. Te cechy pomogły Mu zwalczać przeciwności, nawet osiągnąć sukcesy w działalności zawodowej.”
dr n. farm. Katarzyna Hanisz
Piśmiennictwo:
- Malczewska, M. Paradowski: II Zjazd Naukowy Polskiego Towarzystwa Toksykologicznego. „Farmacja Polska”, R. 41, 1985, nr 4, s. 219-223.
- Polskie Towarzystwo Farmaceutyczne pod red. Jerzego Szewczyńskiego i Hanny Platy, Warszawa 2007, s. 73-74.
- dr hab. Maksym Nikonorow w pamięci współpracowników. „Roczniki Państwowego Zakładu Higieny”, R. 46, nr 3, s. 201-202.
- Andrzej Kurnatowski: Profesorowie i docenci wydziałów medycznych Uniwersytetu Łódzkiego i Akademii Medycznej w Łodzi 1945 – 1964. Łódź 2003, s. 184.
- Maksym Nikonorow: Nauka o środkach spożywczych (w:) Dzieje nauk farmaceutycznych w Polsce 1918 – 1978 pod red. Zofii Jerzmanowskiej i Barbary Kuźnickiej. PAN 1986, s. 431-459.
- Kto jest kim w polskiej medycynie. Informator biograficzny. Warszawa 1987, s. 469-470.
- Wanda Lasota: Prof. Maksym Nikonorow doktorem honoris causa Akademii Medycznej w Łodzi. „Farmacja Polska”, R. 41, 1985, nr 8, s. 494.
- Bogusław Borkowski: Prof. dr hab. farm. Maksym Nikonorow. „Farmacja Polska”, R. 42, 1986, s. 263-264.
- Nowi doktorzy farmacji. „Farmacja Współczesna”, R. 8, 1939, nr 4, s. 163.
- „Roczniki Państwowego Zakładu Higieny”, T. 49, supl., 1998, 3, 41 (prof. dr hab. Halina Mazur – wystąpienie z okazji 80-lecia PZH).