Szkoła polskiej farmacji. Uczeni i ich dzieła. Prof. dr hab. Feliks Modrzejewski (1908 – 1976)
Należał do grona profesorów, którzy już w pierwszych latach po zakończeniu drugiej wojny światowej podjęli trudne zadanie odbudowy warsztatów naukowo-badawczych w polskiej farmacji. Działając w łódzkim ośrodku akademickim stworzył podstawy dydaktyki w zakresie farmacji stosowanej, wychował nową kadrę pracowników naukowych w tej dziedzinie oraz rozwinął badania, których wyniki znalazły swoje odbicie w polskich farmakopeach, w działalności aptek i przemysłu farmaceutycznego.
Urodził się 19 stycznia 1908 roku w Mirsku na Dolnym Śląsku. W 1919 roku przeniósł się wraz z rodziną do Poznania, gdzie jego ojciec brał udział w tworzeniu polskiego kolejnictwa. Po ukończeniu gimnazjum klasycznego, w 1925 roku rozpoczął studia chemiczne na Uniwersytecie Poznańskim. Cztery lata później uzyskał dyplom magistra filozofii w zakresie chemii, po czym podjął pracę w macierzystej uczelni, jako asystent w Zakładzie Chemii Nieorganicznej, prowadzonym przez prof. Tadeusza Miłobędzkiego. Stopień naukowy doktora chemii otrzymał w 1931 roku na podstawie rozprawy pt. „Wpływ żelatyny na niektóre procesy elektrochemiczne”. Po odbyciu rocznej służby wojskowej w formacji artyleryjskiej (1932) powrócił na poznańską uczelnię, lecz przeniósł się do Zakładu Chemii Farmaceutycznej, gdzie został podopiecznym prof. Konstantego Hrynakowskiego.
Odtąd jego plany zawodowe związane były ściśle z farmacją. Po ukończeniu uzupełniających studiów farmaceutycznych, w 1935 roku uzyskał dyplom magistra farmacji. Zaraz po tym wykonał i ogłosił wartościową pracę naukową pt. „Analiza konduktometryczna i jej zastosowanie w farmacji”. W okresie powojennym opracowanie to było cytowane w znanym dziele Houben-Weila pod tytułem „Arbeitsmethoden der organischen Chemie”. Pod koniec 1935 roku wyjechał do Warszawy i objął stanowisko kierownika produkcji w Wytwórni Chemiczno – Farmaceutycznej L. Nasierowskiego. Opracował wówczas metody otrzymywania kilku nowych preparatów z żółci oraz technologię odkwaszania olejów. Po wybuchu drugiej wojny światowej został zmobilizowany i w randze podporucznika brał czynny udział w kampanii wrześniowej. Dostał się do niewoli, a po zwolnieniu z niej wrócił do Warszawy i podjął swoje obowiązki w firmie L. Nasierowskiego. Pracował tam do wybuchu Powstania Warszawskiego, uczestnicząc jednocześnie w tajnym nauczaniu w ramach politechniki i szkolnictwa średniego. Po upadku powstania przez kilka miesięcy pracował w aptece w Końskich, a następnie prowadził aptekę w Mosinie koło Poznania. Z chwilą uruchomienia Uniwersytetu Poznańskiego w 1945 roku wrócił do pracy w tej uczelni, gdzie powierzono mu wykłady z farmacji stosowanej i ćwiczenia z chemii farmaceutycznej. Rok później na podstawie rozprawy habilitacyjnej „O odkwaszaniu olejów tłustych”, przedłożonej prof. Bronisławowi Koskowskiemu – czołowej wówczas postaci w polskiej farmacji, uzyskał na Uniwersytecie Warszawskim stopień naukowy docenta farmacji stosowanej. Warto dodać, że szkic opracowania, stanowiącego podstawę habilitacji powstał już w czasie okupacji hitlerowskiej i został ukryty przez Feliksa Modrzejewskiego w piwnicy wytwórni L. Nasierowskiego. Jego żona z narażeniem własnego życia dotarła po upadku powstania do Warszawy i odszukała notatki ratując je od zniszczenia. Ich autor, jako mężczyzna nie miał takich szans. Przeprowadzenie przewodu habilitacyjnego umożliwiło doc. Feliksowi Modrzejewskiemu objęcie kierownictwa Katedry Farmacji Stosowanej na Wydziale Farmaceutycznym Uniwersytetu Łódzkiego. W lipcu 1946 roku w niezwykle trudnych warunkach przystąpił do organizowania powierzonej mu Katedry i opracowania programu nauczania. W tym samym roku otrzymał nominację na stanowisko profesora nadzwyczajnego, a profesorem zwyczajnym został w 1957 roku. Od 1973 roku do swojej nagłej śmierci w 1976 roku był dyrektorem Instytutu Technologii i Chemii Leków Akademii Medycznej w Łodzi. Należał do grona profesorów, którzy w znaczący sposób przyczynili się do rozwoju łódzkiej uczelni farmaceutycznej w początkowym okresie jej istnienia. Szczególne zasługi w tym zakresie położył w latach 1952 – 1957, kiedy pełnił funkcję prodziekana oraz w latach 1957 – 1966 jako jej dziekan.
Prof. Feliks Modrzejewski był doświadczonym i uznanym dydaktykiem. Doceniał wartość dobrego podręcznika, jako akademickiej pomocy naukowej. Jego książka pt. „Farmacja stosowana” doczekała się aż pięciu wydań (1951, 1961, 1966, 1971, 1977) i była przez niego sukcesywnie modyfikowana i uzupełniana. Ostatnie z wydań uwzględniały nowe wówczas postacie leków, między innymi preparaty zawierające pierwiastki promieniotwórcze, a także poruszały dopiero rozwijającą się w Polsce problematykę biofarmacji. Tematem zawsze aktualnym były i nadal są niezgodności recepturowe. W związku z tym zapotrzebowaniem opracował, na podstawie badań własnych oraz piśmiennictwa zagranicznego, doskonały podręcznik pt. „Niezgodności recepturowe” (1964). Korzystali z niego zarówno studenci farmacji jak i pracownicy aptek w całym kraju. Pod jego kierunkiem i opieką wykonano ponad 60 prac magisterskich. Wiele z nich zostało opublikowanych, a niektóre wyniki badań wykorzystano w przemyśle farmaceutycznym. W 1958 roku z inicjatywy prof. Modrzejewskiego zostały w Polsce rozpoczęte i kontynuowane w następnych latach, wymiany studenckich praktyk aptecznych z ośrodkami zagranicznymi, między innymi Bratysławą, Zagrzebiem i ówczesnym Leningradem. Interesował się również losami absolwentów i całego zawodu. Na uwagę zasługuje jego pionierska działalność na rzecz uzupełniania i doskonalenia wiedzy oraz umiejętności zawodowych magistrów farmacji. Rozpoczął tego rodzaju szkolenia w czasie, gdy jeszcze nie istniały w Polsce instytucjonalne formy kształcenia podyplomowego farmaceutów. W latach 1961 – 1972 był organizatorem i kierownikiem naukowym kursów doskonalących w Łodzi, Bydgoszczy, Katowicach, Bytomiu i Częstochowie.
W pierwszych latach po zakończeniu drugiej wojny światowej priorytetowym zadaniem dla niewielkiej wówczas grupy polskich profesorów było odbudowanie lub stworzenie od podstaw placówek naukowo – dydaktycznych, a także wykształcenie młodej kadry badaczy. Prof. F. Modrzejewski spełnił ten patriotyczny obowiązek, sprawując opiekę nad dwudziestoma przewodami doktorskimi oraz patronując siedmiu rozprawom habilitacyjnym. Jego wychowankami naukowymi byli prawie wszyscy powojenni profesorowie farmacji stosowanej w Polsce, kierownicy jednostek organizacyjnych wyższych uczelni bądź instytutów naukowych, między innymi: Stanisław Rajkowski (Warszawa), Henryk Nerlo (Warszawa, Lublin), Adolf Fiebieg (Gdańsk), Henryk Chwiałkowski (Łódź, Kraków), Jerzy Lutomski (Poznań), Lesław Wichliński (Bydgoszcz).
Zarówno współpracownicy prof. Modrzejewskiego, jak i doktoranci oraz inni farmaceuci chętni i zdolni do pracy naukowo – badawczej znajdowali u niego pomoc i wparcie moralne. W kierowanej przez profesora Katedrze wykonano i opublikowano ponad 100 prac doświadczalnych. Sam był autorem lub współautorem ponad 80 publikacji. Wiele z nich referował i ogłaszał drukiem za granicą: wielokrotnie w Niemczech, Szwajcarii i Rumunii, a także w Leningradzie. Zainteresowania naukowe rozwijane w jego zespole dotyczyły wielu zagadnień w zakresie farmacji praktycznej. Początkowo sięgnięto do badań o charakterze technologicznym, poświęconym nowym lub ulepszonym metodom otrzymywania różnych postaci leków zarówno w skali aptecznej, jak i przemysłowej oraz wykorzystania nowych substancji pomocniczych, zwiększania ich trwałości lub skuteczności. W późniejszym czasie uwzględniono problematykę analityczną, między innymi kontrolę jakości leków i badanie ich trwałości. I tak prace nad racjonalną metodą sporządzania naparów i odwarów stały się podstawą do zmodyfikowania przepisów farmakopealnych. Odbicie w polskiej farmakopei znalazły badania prof. Modrzejewskiego, które doprowadziły do opracowania w technologii maści wartościowych podłoży absorpcyjnych przez wykorzystanie cholesterolu. Istotnym osiągnięciem było uzyskanie specjalnie spreparowanego miąższu z buraków (Celopect), umożliwiającego bezpośrednie tabletkowanie substancji leczniczej z pominięciem granulacji. Wynalazek ten został w 1970 roku opatentowany i wykorzystany w przemyśle farmaceutycznym. Zastosowanie w technice farmaceutycznej znalazły też inne projekty racjonalizatorskie, opracowane w łódzkim zespole badawczym. Dotyczyło to pierwszego w Polsce projektu miejsca do pracy aseptycznej, to jest skrzynki pozwalającej na przygotowanie produktów jałowych. Do ważnych prac o charakterze priorytetowym należały też badania, które wykazały, że w masie czopkowej z Oleum Cacao zawierającej sulfatiazol lub sulfaguanidynę, glukozę lub laktozę oraz kwas mlekowy powstają N-glukozydy sulfonamidów. Ustalono, że następujący w późniejszym czasie rozkład N-glukozydów jest przyczyną zmiany zabarwienia czopków. Wiele uwagi poświęcono niezgodnościom recepturowym, w tym ich występowaniu w przypadku łączenia kilku roztworów do wstrzykiwań w jednej strzykawce, co często było praktykowane w polskich szpitalach. Badania te miały zasadnicze znaczenie dla korygowania błędów w zaleceniach lekarskich. Pod koniec lat 60-tych uwagę prof. Modrzejewskiego zwróciły problemy trwałości leków. W wyniku przeprowadzonych eksperymentów, w 1972 roku wprowadził do badań nad przyśpieszonym starzeniem postaci leków nową w Polsce metodę z programowym wzrostem temperatury. Inne badania w tym zakresie dotyczyły wpływu różnych substancji na trwałość środków leczniczych, głównie antybiotyków. Prace te miały duże znaczenie praktyczne przy opracowywaniu nowych technologii postaci leków.
Prof. Feliks Modrzejewski poza działalnością naukowo – badawczą i dydaktyczną w łódzkiej uczelni farmaceutycznej brał aktywny udział w pracach Komisji Farmakopei Polskiej III (1954) i IV (1965, 1970), opracowując wraz ze swoimi współpracownikami działy galenowe, a także monografie ogólne i szczegółowe przyszłych lekospisów. Współpracował z polskim przemysłem chemiczno – farmaceutycznym; był doradcą naukowym w Pabianickich Zakładach Przemysłu Farmaceutycznego „Polfa”, Wytwórni Chemiczno – Farmaceutycznej „Doza” i zakładach produkcyjnych „Herbapol” w Łodzi. W 1955 roku został powołany do pełnienia obowiązków członka Komitetu Nauk Medycznych Polskiej Akademii Nauk oraz członka Sekcji Rady Głównej Studiów Medycznych Ministerstwa Szkolnictwa Wyższego. Uczestniczył w pracach Komisji Leków przy Ministrze Zdrowia i Opieki Społecznej. Przez długie lata wchodził w skład Rady Naukowej Instytutu Farmaceutycznego w Warszawie i Rady Naukowej Instytutu Przemysłu Zielarskiego w Poznaniu, gdzie brał udział w programowaniu badań i ocenie wielu prac naukowo – badawczych, w tym doktorskich i habilitacyjnych. Był członkiem komitetu redakcyjnego czasopisma „Farmacja Polska”, członkiem rady redakcyjnej biuletynu „Herba Polonica” oraz korespondentem „APV – Informations – dienst” (Mainz, Niemcy). Znajdował też czas na aktywną pracę w Polskim Towarzystwie Farmaceutycznym. W latach 1952-1954 pełnił funkcję prezesa Zarządu Głównego PTFarm, a w latach 1954-1957 przewodniczył Oddziałowi Łódzkiemu. Szerzył wiedzę farmaceutyczną, wygłaszając liczne odczyty i prelekcje na zjazdach, sympozjach i konferencjach naukowych w całej Polsce. Był organizatorem lub współorganizatorem kilku zjazdów odbywających się pod egidą PTFarm, między innymi dwukrotnie w Łodzi (1954, 1970). Odbywał częste zagraniczne podróże naukowe. Dzięki głębokiej wiedzy, znajomości języków obcych oraz interesującej osobowości nawiązał wiele kontaktów z profesorami farmacji nie tylko w Europie, ale także w Azji i USA. Współpracował z zagranicznymi towarzystwami farmaceutycznym. Węgierskie Towarzystwo Farmaceutyczne nadało mu w 1969 roku godność członka honorowego za znaczący wkład w rozwój nauk farmaceutycznych i pogłębianie współpracy naukowej między polskimi i węgierskimi farmaceutami.
Poza pracą naukową i dydaktyczną miał wiele innych zainteresowań i pasji. Uprawiał turystykę krajową i zagraniczną. Interesował się architekturą, sztuką i malarstwem. Był zapalonym fotografem i filmowcem – amatorem. Lubił muzykę klasyczną, sam chętnie grał na fortepianie. Na wycieczkach dla studentów i asystentów łódzkiej uczelni oraz podczas wyjazdów turystycznych, organizowanych przez PTFarm występował jako znawca historii, zwyczajów i folkloru. Jego pasją były też sporty wodne i automobilizm. Był ogromnie lubiany przez społeczność akademicką i członków zawodu farmaceutycznego.
Doc. Henryk Pankiewicz wspominał swojego nauczyciela i mistrza w następujących słowach: „Miał sposób bycia bezpośredni i ujmujący, obdarzony był nieprzeciętnym poczuciem humoru. Lubił żartować, nie obrażał się nawet gdy żartowano z niego samego… Obdarzony dużym temperamentem życiowym i impulsywnością odnajdował w sobie ogromny zasób energii. Błyskotliwy i wszechstronny, rzutki, ale bardzo rzeczowy, oddany bez reszty pracy w katedrze – indywidualność odnajdująca w trudnościach bodziec do szerszych poszukiwań i intensywniejszej pracy”.
dr n. farm. Katarzyna Hanisz
Piśmiennictwo:
1. 40 lat Akademii Medycznej w Łodzi (1945-1985). „Annales Academiae Medicae Lodzensis”, supl. 26, Łódź 1985, s. 349-352.
2. Wacław Jaroniewski, Daniela Kaszczyk-Grodzicka, Jerzy Sykulski: Pięćdziesięciolecie Polskiego Towarzystwa Farmaceutycznego w Łodzi 1947-1997.
3. Leszek Krówczyński: Farmacja stosowana. Technologia postaci leku i biofarmacja (w:) Dzieje nauk farmaceutycznych w Polsce 1918-1978 pod red. Zofii Jerzmanowskiej i Barbary Kuźnickiej. Wyd. PAN 1986, s. 383-407.
4. Andrzej Kurnatowski: Profesorowie i docenci Wydziałów Medycznych Uniwersytetu Łódzkiego i Akademii Medycznej W Łodzi 1945-1964, Łódź 2003, s. 170.
5. Teresa Pajszczyk-Kieszkiewicz: Sześćdziesięciolecie wydziałów medycznych w Łodzi 1945-2010. Łódź 2010, s. 925-930.
6. Henryk Pankiewicz: Zasłużeni nauczyciele PRL. Prof. dr hab. Feliks Modrzejewski. „Farmacja Polska“, T. 31, 1975, nr 6, s. 538-539.
7. Henryk Pankiewicz: Prof. dr hab. Feliks Modrzejewski. „Farmacja Polska”, T. 32, 1976, nr 11, s. 982-984.
8. Henryk Pankiewicz: 35 lat pracy naukowej i zawodowej prof. dr. Feliksa Modrzejewskiego. „Farmacja Polska”, T. 21, 1964, nr 7-8, s. 293-297.
9. Polskie Towarzystwo Farmaceutyczne pod red. Jerzego Szewczyńskiego i Hanny Platy. Warszawa 2007, s. 70-71.
