Szkoła polskiej farmacji. Uczeni i ich dzieła. Prof. dr hab. chem. mgr farm. Maria Szmytówna (1903 – 1986).

Jej prace miały charakter praktyczny, gdyż przyczyniły się do lepszego wykorzystania wód leczniczych i bo­rowin w lecznictwie uzdrowiskowym. Do dzisiaj podkreśla się szczególną osobo­wość prof. Szmytówny: jej otwartość, serdeczność i poczucie humoru w kontaktach zawodowych i prywatnych.

Urodziła się 26 marca 1903 roku w Jacewie koło Inowrocławia, jako córka Stani­sława Szmyta, urzędnika gospodarczego i Heleny z domu Retz. Świadectwo doj­rzałości wraz z dyplomem nauczycielki licealnej uzyskała w 1924 roku w Wyższym Liceum im. Dąbrówki w Poznaniu, po czym pracowała w Państwowej Szkole Wy­działowej w Nakle nad Notecią. W 1926 roku rozpoczęła studia chemiczne na Wy­dziale Matematyczno – Przyrodniczym Uniwersytetu Poznańskiego (UP), utrzymu­jąc się z pracy w poznańskich szkołach i udzielanych korepetycji. Dyplom magistra filozofii w zakresie chemii uzyskała w 1932 roku na podstawie pracy pt. „Własności katalityczne żelazinów srebra”. Ze względu na panujące wówczas w Polsce bezro­bocie,  spowodowane kryzysem gospodarczym była zmuszona podjąć pracę aż w odległym Zakopanem na stanowisku chemika w Fabryce Sztucznych Wód Mineral­nych „Zdrój”. Po powrocie do Poznania w 1933 roku, otrzymała etat starszego asy­stenta, a następnie adiunkta w Katedrze Chemii Farmaceutycznej UP. Brała ak­tywny udział w pracach prowadzonych przez zespół naukowy ówczesnego kierow­nika katedry – prof. Konstantego Hrynakowskiego, dotyczących analizy termicznej równowagi faz ciekło – stałych w mieszaninach dwu- i trójskładnikowych. Wyniki tych badań miały ogromne znaczenie dla rozwoju nauk farmaceutycznych, gdyż przyczyniły się do wyjaśnienia niezgodności recepturowych i działania synergi­stycznego lub antagonistycznego leków. Do 1939 roku opracowała wraz z profesorem i innymi współpracownikami 24 oryginalne prace doświadczalne o tej tematyce, które ukazały się w czasopismach krajowych i zagranicznych. Pomyślny rozwój na­ukowy Marii Szmytówny przerwał wybuch drugiej wojny światowej.

Po rozpoczęciu działań wojennych pozostała w Poznaniu i prowadziła w Col­legium Chemicum stołówkę dla wysiedleńców potrzebujących pomocy. Poszuki­wana za tę działalność przez gestapo, wyjechała do Radomska, gdzie pozostała do końca wojny. Pracując w laboratorium Fabryki Gwoździ i Narzędzi Rolniczych „Metalurgia”, brała udział w akcjach sabotażowych w fabryce, przygotowywała leki dla partyzantów z okolicznych lasów oraz włączyła się w tajne nauczanie miej­scowej młodzieży szkolnej.

Po wyzwoleniu Poznania spod okupacji hitlerowskiej w lutym 1945 roku, jako jedna z pierwszych pracowników naukowych UP powróciła do pracy w Katedrze Chemii Farmaceutycznej i przy pomocy studentów przystąpiła do odgruzowania i odbudowy jej pomieszczeń, zniszczonych podczas walki o Poznań. Już w marcu 1945 roku zorganizowała i tymczasowo prowadziła wykłady z chemii farmaceutycznej oraz ćwiczenia z chemii analitycznej ilościowej dla studentów farmacji. W tym samym roku obroniła pracę doktorską pt. „Własności addycyjne benzenu w ukła­dach dwuskładnikowych”, przygotowaną jeszcze przed wybuchem wojny. Równo­cześnie studiowała na Wydziale Farmaceutycznym macierzystej uczelni i w 1947 roku otrzymała dyplom magistra farmacji. Zaraz po tym, z powodu problemów ze zdro­wiem, wyjechała do sanatorium w Szczawnie, gdzie zainteresowała się tworzywami uzdrowiskowymi – wodami mineralnymi i torfami leczniczymi. Ich badaniu po­święciła dalsze życie. Już w 1947 roku rozpoczęła współpracę z Laboratorium Uzdro­wiska Szczawno – Zdrój (później Centralne Laboratorium Obsługi Technicznej Uzdrowisk Dolnośląskich w Szczawnie – Zdroju). Przejęła zniszczone podczas wojny pomieszczenia poniemieckiego laboratorium i zorganizowała nowoczesną placówkę naukową. Pracowała w niej dojeżdżając z Poznania w dniach wolnych od zajęć na uczelni. Z tego okresu pochodzą jej badania nad radoczynnością wód mi­neralnych Gór Izerskich i Karkonoszy, które stanowiły podstawę przyszłej roz­prawy habilitacyjnej. W 1951 roku po przeprowadzeniu przewodu habilitacyjnego na Wydziale Farmaceutycznym Akademii Medycznej (AM) w Poznaniu, otrzymała sto­pień naukowy docenta habilitowanego z zakresu chemii farmaceutycznej. W tym samym roku została powołana na stanowisko kierownika nowo utworzonej Katedry i Zakładu Chemii Nieorganicznej i Analitycznej Wydziału Farmaceutycznego AM w Poznaniu. W 1953 roku została profesorem kontraktowym, a w 1959 roku uzyskała tytuł profesora nadzwyczajnego. Poza uczelnią współpracowała z ośrodkami naukowymi w uzdrowiskach. Kierowała pracami mającymi na celu skatalogowanie, ocenę oraz badanie wód mineralnych i peloidów. Od 1952 roku brała udział w pracach nowo po­wstałego Instytutu Balneoklimatycznego w Poznaniu, gdzie zorganizowała Zakład Badania Tworzyw Zdrojowych i prowadziła go do 1960 roku, a następnie współpraco­wała z innymi działami Instytutu pełniąc w nich funkcję konsultanta naukowego.

Prof. Maria Szmytówna przez wiele lat była niekwestionowanym autorytetem w dziedzinie balneochemii, nie tylko w kraju, ale i zagranicą. Jej prace miały charak­ter zarówno akademicki, jak i utylitarny. Wnosiły wiele nowych elementów do po­znania chemizmu tworzyw uzdrowiskowych. Były niezwykle ważne dla gospodarki tymi zasobami – pozyskiwania, przechowywania i wykorzystywania ich w lecznic­twie. Początkowo zajmowała się radoczynnością wód źródlanych, a następnie meto­dyką oznaczania pierwiastków śladowych w wodach mineralnych, leczniczych i stu­dziennych, a szczególnie fluorem oraz wyjaśnieniem jego roli i znaczenia dla orga­nizmu człowieka. Ustaliła, że źródłem uzupełnienia niedoboru fluoru w organizmie mogą być, m.in. wody fluorkowe, bogate w ten pierwiastek. Na podstawie pomiaru jodu w aerozolu morskim w różnych miejscowościach nadbałtyckich wyznaczyła prawidłowe rozmieszczenie sanatoriów dla osób u których wykryto jego niedobór. Opracowała projekt nowoczesnej klasyfikacji i nazewnictwa wód leczniczych na podstawie ich składu chemicznego. Projekt ten zyskał uznanie zarówno w Polsce, jak i za granicą. Wiele pracy włożyła w badania nowych ujęć wód i złóż torfów leczniczych, zwłaszcza na terenie Wielkopolski. Wizytowała Koszuty koło Środy Wielkopolskiej, gdzie doradzała utworzenie uzdrowiska w oparciu o solankę cieplną. Przez wiele lat prowadziła prace nad wykorzystywaniem wód termalnych w Zaniemyślu oraz wód siarczkowych w Międzychodzie. Walczyła o wykorzystanie wód termalnych w Zakopanem. Ponadto badała skład chemiczny i działanie biolo­giczne borowin, posługując się najnowocześniejszymi metodami analitycznymi. Ustaliła optymalne sposoby ich składowania, przygotowania do zabiegów i regene­racji. Prowadziła nowatorskie wówczas prace z zakresu ochrony środowiska. Pod jej kierunkiem wykonywano pomiary radioaktywności opadów atmosferycznych i wód w jeziorach oraz zapylenia powietrza w wybranych uzdrowiskach. Stwierdziła, że występujące w nich zanieczyszczenia stanowią duże zagrożenie dla naturalnych su­rowców leczniczych. Dorobek naukowy prof. Marii Szmytówny obejmuje ponad 130 publikacji w formie prac oryginalnych, opublikowanych w czasopismach polskich i zagranicznych oraz wiele artykułów poglądowych. Jest autorką lub współautorką siedmiu podręczników i skryptów akademickich. Pod jej kierownictwem i redakcją ukazał się podręcznik pt. „Balneochemia. Chemia wód mineralnych i peloidów w Polsce” (1970), który jest pierwszym tego rodzaju opracowaniem w polskim pi­śmiennictwie balneologicznym. Na jej dorobek składa się również współudział w opracowaniu podręcznika „Balneologia kliniczna” (1971) oraz autorstwo podręcz­nika „Chemia nieorganiczna”. Aktywnie uczestniczyła w wielu kongresach, zjaz­dach i sympozjach – krajowych i zagranicznych, m.in.: w Międzynarodowym Kon­gresie Chemii Stosowanej (Rzym 1938), Międzynarodowym Sympozjum Bal­neotechnicznym (Warszawa 1967), Międzynarodowym Kongresie Biometeorologicz­nym (Montreux 1969).

Prof. M. Szmytówna ogromną wagę przywiązywała do rozwoju własnego, ale rów­nież do rozwoju młodej kadry naukowej. I tak zagadnienia balneochemii stały się wiodącym kierunkiem badań w zespole jej współpracowników i uczniów w Ka­tedrze Chemii Nieorganicznej i Analitycznej poznańskiej uczelni. Zawsze życzliwa, słu­żyła radą i pomocą w realizacji programu badań. Pod jej kierunkiem wykonano osiem doktoratów, patronowała trzem habilitacjom. Kierowana przez nią Katedra szybko stała się głównym ośrodkiem badań wód i peloidów w powojennej Polsce, a prof. Szmytównę uznano twórczynią poznańskiej szkoły balneochemii. Z dużym zaangażowaniem zajmowała się dokształcaniem lekarzy uzdrowiskowych. Brała czynny udział w ich szkoleniach na specjalistycznych kursach, a także wygłaszała dodatkowo wykłady w uzdrowiskach. Wiele czasu poświęcała studentom, rozbu­dzając ich zainteresowania zagadnieniami chemii nieorganicznej, a przede wszyst­kim balneochemią na fakultatywnych seminariach lub podczas pracy w chemicznym kole naukowym, które zorganizowała i prowadziła przez wiele lat. Inspirowała te­matykę wielu prac magisterskich z zakresu chemii nieorganicznej i analitycznej. Utrzymywała ścisłe kontakty ze szkolnictwem średnim. Od 1969 roku pełniła funkcję przewodniczącej Komitetu Okręgowego Olimpiad Chemicznych przy Kuratorium Okręgu Szkolnego w Poznaniu; w jej rękach spoczywała organizacja wyższych eta­pów olimpiad i merytoryczna opieka nad ich przebiegiem. Systematycznie współ­pracowała z młodzieżowymi kołami chemicznymi w blisko 10 liceach ogólnokształ­cących w Poznaniu.

Jako ekspert w dziedzinie balneochemii, w 1960 roku została mianowana człon­kiem Rady Nadzorczej ds. Uzdrowisk przy Ministrze Zdrowia. Równocześnie peł­niła funkcję konsultanta w Centralnym Zarządzie Uzdrowisk w Warszawie i była członkiem Rady Naukowej Instytutu Balneoklimatycznego w Poznaniu. Od 1978 roku pracowała w Komisji Nauk Chemicznych, działającej przy Oddziale Poznańskim Polskiej Akademii Nauk. Prof. M. Szmytówna dostrzegała ogromną rolę towarzystw naukowych w krzewieniu wiedzy chemicznej i farmaceutycznej, toteż uczestniczyła w pracach wielu z nich. Od 1951 roku wchodziła w poczet członków Polskiego Towa­rzystwa Przyjaciół Nauk w którym pełniła kolejno funkcję sekretarza (1952 – 1956) i wiceprzewodniczącej Komisji Matematyczno – Przyrodniczej (1956 – 1966). Była przewodniczącą Oddziału Poznańskiego Polskiego Towarzystwa Chemicznego (1964 – 1970), przewodniczącą Oddziału Poznańskiego Polskiego Towarzystwa Balneolo­gii, Bioklimatologii i Medycyny Fizykalnej (PTBBiMF) oraz członkiem honorowym tego Towarzystwa. Wchodziła w skład  Komitetu Redakcyjnego organu prasowego PTBBiMF – kwartalnika „Balneologia Polska”. Brała udział w pracach Polskiego Towarzystwa Farmaceutycznego, Polskiego Towarzystwa Hydrobiologicznego, Pol­skiego Towarzystwa Badań Radiacyjnych. Była członkiem Międzynarodowego To­warzystwa Hydrobiologii Lekarskiej (International Society of Medical Hydrology).

Praca twórcza była pasją prof. Marii Szmytówny, a nauka przyjemnością. Ce­chy te zaowocowały zarówno osiągnięciami naukowymi, jak również gronem odda­nych jej współpracowników i uczniów. We wspomnieniach prof. Janiny Grochma­lickiej-Mikołajczyk i prof. Teresy Gierlach-Hładoń: „Prof. dr Maria Szmytówna była człowiekiem o niezwykłej, niepowtarzalnej osobowości. Zawsze przyjazna lu­dziom, otwarta na wszystkich i wszystko, pomagała potrzebującym… Otoczona była gronem przyjaciół w różnym wieku, których fascynowała błyskotliwość Jej umysłu, serdeczność i poczucie humoru”. Prof. Marek Simon, dawny student pani profesor, pamięta ją tak: „Specyfiką Wydziału Farmaceutycznego była i jest nadal wyjątkowo rozbudowana edukacja z zakresu chemii. Przedmiot ten wspomina się głównie przez charyzmatyczną osobowość, jaką była prof. Maria Szmytówna, która wchodziła na salę Hrynakowskiego w asyście kilku asystentów, wspierając się na dwóch laskach, a my witaliśmy ją na stojąco”. Doc. Aleksander Drygas przytaczając w swoim fe­lietonie sentencję, że nie tytuł przed nazwiskiem ma budzić szacunek, ale samo nazwisko, uzupełnił ją o swoją refleksję: „Niby racja, pod warunkiem wszakże, że nazwisko będzie kojarzone z czymś naprawdę wielkim, szlachetnym i budzącym szacunek. W tym kontekście przypominała mi się moja ukochana pani profesor doktor Maria Szmytówna… Wszelkie dokumenty, pisma, nasze świadectwa z kolo­kwium podpisywała krótko: Szmytówna. I wszyscy wiedzieli o kogo chodzi!”

dr n. farm. Katarzyna Hanisz

Piśmiennictwo:

1. Maria Szmytówna: Poznańska balneochemia. Wstęp i dobór tekstów Janina Grochmalicka – Mikołajczyk i Teresa Gierlach – Hładoń. Poznań 2007, s. 9 – 20 (wstęp).
2. Janina Grochmalicka – Mikołajczyk: Sesja naukowa poświęcona pamięci prof. dr Marii Szmytównej. „Farmacja Polska”, T. 53, 1997, nr 5, s. 229 – 231.
3. Jan Pawlaczyk: Prof. dr hab. Maria Szmytówna. „Farmacja Polska”, T. 43, 1987, nr 9, s. 552 – 553.
4. Aleksandra Smoczkiewiczowa, Janina Grochmalicka – Mikołajczyk, Teresa La­tour: Wodolecznictwo, balneoterapia i balneochemia w Poznaniu. „Kronika Miasta Poznania”, R. 66, 1998, nr 4, s. 294 – 305.
5. Anita Magowska: Bohaterki farmaceutycznego zawodu. „Czasopismo Aptekar­skie”, vol. XVIII, 2011, nr 3 (207), s. 28 – 30.
6. Jarosław Matysiak: Materiały Marii Szmytówny (1903 – 1986). Inwentarz – Ar­chiwum PAN Oddz. W Poznaniu, archpan.poznan.pl/wp-con­tent/uploads/2015/11/Kopia-Materiały-Marii-Szmytówny-1903-1986-P.III-159.pdf  
7. Aleksander Drygas: O tytułomanii inaczej, www.swiat-zdrowia.pl/artykuly/o-tytulomanii-inaczej
8. Marek Simon: Pamiętam, jak dziś…, „Gazeta Studentów Akademii Medycznej im. Karola Marcinkowskiego w Poznaniu”, nr 81, czerwiec 2005, s. 6 – 7.