„Leonardo farmacji” – Antoine-Augustin Parmentier (1737-1813).

aap1Francuski aptekarz A. A. Parmentier na karty historii farmacji trafił z powodu swej wielokierunkowej, często pionierskiej, pełnej sukcesów działalności. Pomimo 200 lat, które minęły od jego śmierci, pamięć o nim wśród rodaków jest stale żywa. Poza Francją nieco zapomniany, ale postać tego aptekarza warta jest przypomnienia.

Urodził się w niezbyt zamożnej rodzinie 17 sierpnia 1737 roku w mieście Montdidier (departament Somme), gdzie upłynęła jego młodość i pierwsze lata szkolne. W swej rodzinnej miejscowości, wykazując zainteresowanie botaniką, zaczynał zgłębiać tajemnice aptekarstwa.

W 1751 roku  Parmentier odbywa swój pierwszy krótki staż w aptece Lombárd, a w kolejnej aptece – Frison kontynuuje go w latach 1752-55. Po ukończeniu trzyletniego stażu, jako 18-latek, wyjeżdża z rodzinnego Montdidier do Paryża celem kontynuacji nauki w aptece.

Jego życie przypada na burzliwy okres i będąc 19-latkiem  uczestniczy w wojnie siedmioletniej (1756-1763) już jako aptekarz służby medycznej w Prusach. Ranny trafia do niewoli w Hannowerze, gdzie zajmuje się zielarstwem. Tam też, pod wpływem badacza przyrody – Christiana Meyera, Parmentier dokładnie zaznajamia się z walorami odżywczymi ziemniaków, wówczas jeszcze we Francji uważanych za roślinę trującą. Staje się pasjonatem uprawy tych roślin, dostrzegając tkwiący w nich potencjał.

W 1763 roku, po zakończeniu wojny, Parmentier wraca do Paryża i kontynuuje studia farmaceutyczne. Kończy je po trzech latach, uzyskując w 1766 roku upragniony tytuł aptekarza. W tym samym roku podejmuje pracę w aptece tzw. Hotelu Inwalidów, gdzie szybko awansuje. W 1771 roku, mając 34 lata, uzyskuje stopień aptekarza-majora armii francuskiej.

Wspomnieć tu należy, że okres aktywności zawodowej Parmentiera to tzw. „złoty wiek aptekarstwa” (II poł. XVIII i I poł. XIX w.) – okres wielu niezwykłych odkryć farmaceutów.

W czasie swego 76-letniego życia aptekarz wojskowy A.A. Parmentier wsławił się wielokierunkowymi badaniami, np. uprawą roślin leczniczych i użytkowych, bromatologią, farmacją szpitalną i wojskową, nauczaniem farmacji, redagowaniem farmakopei oraz medycyną. Na każdym polu odnosił znaczące sukcesy.

W 1771 roku, pracując stale w aptece Szpitala Inwalidów, Parmentier kieruje swe zainteresowania w stronę badania środków spożywczych.

Po zakończeniu wojny siedmioletniej we Francji przez szereg lat panował głód. Aby temu przeciwdziałać w 1773 roku Akademia Francuska ogłasza konkurs na roślinę konsumpcyjną, mogącą zastąpić powszechnie stosowane dotąd środki odżywcze. Konkurs wygrał Parmentier, przedstawiając pracę „Studium chemiczne ziemniaka”. Wszechstronne badania nad tą rośliną prowadził przez wiele lat, przedstawiając kolejne publikacje.

aap2
Po zebraniu wszystkich wyników badań opublikował obszerną pracę „Badania nad roślinnością odżywczą, która w czasie głodu może zastąpić popularną żywność”. Dążył też konsekwentnie do szerszego wykorzystania skrobi z kukurydzy oraz kasztanów, dopatrując się w nich alternatywnych środków odżywczych.

Ciągle jednak był zdecydowanym orędownikiem popularyzacji  uprawy ziemniaków, co jednak nie spotkało się ze spodziewanym odzewem, a jadalne bulwy tej rośliny we Francji stosowano rzadko, wyłącznie jako paszę dla zwierząt.

Nie mogąc się z tym pogodzić, po długich zabiegach, udaje mu się doprowadzić do spotkania z królem Ludwikiem XVI. W czasie spotkania wręcza parze królewskiej kwitnące okazy ziemniaka. Królowa wpięła kwiaty we włosy, a król umieścił je w butonierce. Parmentier nakłonił też króla do degustacji ugotowanych bulw tej rośliny. Przekonując gorąco króla o słuszności swych planów, związanych ze spopularyzowaniem upraw ziemniaków, uzyskał jego zgodę na zastosowanie pewnej psychomanipulacji.

Na terenie paryskiego poligonu, na powierzchni około 2 hektarów, sadzi ziemniaki. Uprawa ta była niezwykle pilnie strzeżona przez żandarmerię. W tym samym czasie, w zintensyfikowanej formie, przekazywano informacje o walorach odżywczych ziemniaka. Wracając do sprawy straży przy plantacji ziemniaków dodać należy, że posterunki były wystawiane tylko w ciągu dnia, a na noc zwijane. Rozbudzona tym wszystkim ciekawość okolicznej ludności spowodowała, że w krótkim czasie wszystkie rośliny ze „strzeżonego” pola zniknęły, a zaczęła się upowszechniać ich uprawa na polach prywatnych. Podstęp się udał…

Podczas kolejnej klęski głodu, która zaczyna się w 1789 roku (Rewolucja Francuska), areał upraw tej rośliny lawinowo rośnie, ratując od śmierci głodowej setki tysięcy Francuzów. W 1840 roku jedną z głównych roślin uprawnych we Francji były już ziemniaki.

Kontynuując wątek „żywieniowy”, podkreślić należy, że zainteresowania Parmentiera środkami spożywczymi  nie skończyły się na badaniach nad ziemniakiem. W 1782 roku, wspólnie z dziennikarzem Cadet de Vaux, pracuje nad poprawą jakości chleba podawanego w szpitalach i więzieniach. Wprowadza na szeroką skalę suchary, co zapobiegało pleśnieniu tego ważnego środka spożywczego. Intensywnie zajął się też modernizacją młynów i piekarni. Jako pierwszy wprowadza we Francji szkołę dla piekarzy.

Będąc stale związany pracą w szpitalnictwie, doskonale poznał skutki niewłaściwego przechowywania żywności – częste zatrucia pokarmowe i kłopoty z ich leczeniem. Słusznie uważał, że zawsze lepiej zapobiegać niż leczyć. Stąd też wzięło się jego zainteresowanie zagadnieniami konserwacji żywności przez zamrażanie lub gotowanie. Jako pierwszy rozpoczął badania nad uzyskaniem ekstraktów mięsnych. Był głęboko przekonany, iż najlepszym środkiem przeciwko wielu chorobom jest higiena i dostęp do żywności wysokiej jakości. Jego zdaniem, jedynie państwo mogło wprowadzić i realizować słuszne i skuteczne zasady żywieniowe dla ogółu ludności. Dalsze zainteresowania i publikacje Parmentiera w tej dziedzinie dotyczyły konserwacji mąki, mleka i wina.

Po wprowadzeniu blokady kontynentalnej (1793 rok), chcąc zaradzić brakowi importowanego cukru (z trzciny cukrowej), opracowuje technologie uzyskiwania zastępczych środków słodzących z roślin europejskich. Wskazuje między innymi na możliwość zastąpienia cukru zagęszczanym sokiem z winogron (lub z innych owoców zawierających dużą ilość cukru). Przeprowadzał też kwaśną hydrolizę skrobi, uzyskują syrop ziemniaczany.

aap3

Blokada kontynentalna doprowadziła też do uruchomienia we Francji w 1801 roku pierwszej cukrowni opartej na burakach cukrowych, już w dwa lata po uruchomieniu pierwszej w świecie cukrowni na Opolszczyźnie.

Przez cały okres aktywności zawodowej Parmentier związany był z apteką szpitalną, a przez to z licznymi pracami związanymi z tą tematyką. Z tego też względu uważany bywa za pioniera farmacji szpitalnej.

W 1791 roku Parmentier, wspólnie z Deyeux, podejmuje badania nad zmianami zachodzącymi we krwi w trakcie różnych chorób. Efekty tych badań, jakkolwiek niewielkie, doprowadziły jednak do opracowania pewnej metodyki postępowania diagnostycznego.

Na przełomie XVIII i XIX stulecia Parmentier wprowadza szczepienia profilaktyczne. W 1799 roku, wspólnie z lekarzami Guillotin’em i Pinel’em aktywnie uczestniczy w szczepieniach przeciwko ospie. Stało się to już rok po opublikowaniu przez Jennera jego pracy o szczepieniach przeciw ospie. Nadmienić tu należy, że szczepienia te rozpoczęto z polecenia cesarza Napoleona. W tym czasie Parmentier podejmuje też badania na temat dawkowania opium w warunkach szpitalnych.

W okresie jego aktywności zawodowej powstają liczne apteki przy szpitalach, co ówczesnym aptekarzom ułatwia śledzenie postępów w medycynie, które ulegają znacznemu przyspieszeniu. Umożliwia to aptekarzom szpitalnym szybkie wdrażanie osiągnięć medycyny do praktyki aptecznej.

Niewątpliwie bliskie związki Parmentiera z medycyną i jego prace nad reorganizacją szpitalnictwa oraz szeroko pojęte działania profilaktyczne są powodem nieścisłych informacji, jakie można znaleźć w kilku publikacjach, a mianowicie, że był lekarzem Ludwika XVI. Z kolei jego zaangażowanie w popularyzację upraw ziemniaka spowodowało, że wcześniej był uważany za agronoma.

Warta przypomnienia jest też kariera wojskowa Parmentiera. Jeszcze przed uzyskaniem stopnia aptekarza, uczestniczył on w latach 1756-1763 w wojnie siedmioletniej. Jako farmaceuta wojskowy trafia też, kilkanaście lat później, do Ameryki Północnej, gdzie w latach 1779-1781, wraz z 30 tysiącami swych rodaków, uczestniczy w wojnie przeciwko Anglii. Działa na wysokim stopniu dowodzenia jako administrator szpitali, a od 1805 roku nawet jako Inspektor Generalny Służby Zdrowia Napoleona I.

Kolejnym polem działania Parmentiera było szkolenie farmaceutów. Od założenia w 1777 roku działa w Kolegium Farmaceutycznym (Collége de Pharmacié). Po rozwiązaniu tej instytucji w 1793 roku, paryscy farmaceuci organizują w marcu 1796 roku Wolne Stowarzyszenie Farmaceutów Paryskich (Société Libre des Pharmaciens de Paris), które rok później rozpoczyna wykłady. W tym samym roku Stowarzyszenie zostaje uznane przez Dyrektoriat za bezpłatną szkołę farmaceutyczną. Początkowe prace tej instytucji dotyczą gruntownej zmiany obowiązującego Kodeksu Farmaceutycznego. Parmentier redaguje Farmakopeę, która została zaakceptowana przez Szkołę Medyczną. Farmakopea ta została trzykrotnie wydana, jako Kodeks Farmaceutyczny (Codex Pharmaceutique), w latach 1803, 1807 i 1811. W 1818 roku, pięć lat po śmierci Parmentiera, dochodzi do kolejnego wydania, już w postaci Codex Médicamentarius sive Pharmacopea Gallica.

Jest też Parmentier członkiem licznych instytucji narodowych:

  • od 1782 r. członek Rady Zdrowia (za czasów Ludwika XVI)
  • od 1795 r. członek francuskiej Akademii Nauk
  • w 1800 r. uzyskuje tytuł Naczelnego Farmaceuty Wojskowego
  • w latach 1805-1813 (do śmierci) pełni funkcje Inspektora Generalnego Służby Zdrowia.

W uznaniu zasług zostaje też uhonorowany przez Napoleona I Legią Honorową.

aap4

Antoni Parmentier był człowiekiem docenianym przez swych rodaków. W jego rodzinnym mieście Montdidier, ulica, przy której przyszedł na świat, nosi jego imię, a przy placu Parmentiera rodacy postawili mu pomnik.

W 25 lat po śmierci, w 1839 roku, doznał szczególnej nobilitacji. Znany botanik francuski De Candolle, na cześć Parmentiera wprowadza do systematyki nazwę rodzajową utworzoną od jego nazwiska – Parmentiera (rodzina Bignoniacae, 9 gatunków roślin drzewiastych). Świadczy to o zrozumieniu jego niesłychanych zasług.

W 1956 roku Poczta Francuska wprowadza do obiegu znaczek z podobizną uczonego.

aap5

Na jego cześć wybijano też liczne medale. W Montdidier – mieście, w którym spędził swoją młodość i praktykę apteczną, znaleźć można jego pomnik. Nadmienić tu można, że pomnik ten został w czasie I wojny światowej zniszczony przez Niemców. Po zakończeniu wojny, już w 1919 roku, z inicjatywy paryskiego Towarzystwa Farmaceutycznego, podjęto prace nad jego odbudową.

aap6

Parmentier doczekał się także upamiętnienia swego nazwiska w nazwie stacji metra linii nr 3 w Paryżu, otwartej w 1904 roku. Na peronie znajduje się rzeźba przedstawiająca Parmentiera rozdającego ziemniaki.

aap7

W 2013 roku – w 200-lecie śmierci Parmentiera – w Paryżu zorganizowano Kongres Farmaceutyczny, gdzie poświęcono temu aptekarzowi sporo wystąpień.

We Francji w jeszcze jeden, rzadko spotykany sposób, nazwisko Parmentiera funkcjonuje w języku codziennym, w terminologii kulinarnej. Otóż nazwą „parmentier” określa się popularnie dania z ziemniaków lub podawane z ziemniakami.

Najbardziej aktywny naukowo okres życia Parmentiera przypadał na czas panowania Napoleona i był związany z I Cesarstwem. Napoleon wydawał się też Parmentierowi jedynym władcą zdolnym do wprowadzenia w życie idei Oświecenia, których był gorącym zwolennikiem.

W wieku 76 lat, po barwnym i pracowitym, pełnym sukcesów życiu, Antoni August Parmentier zmarł w Paryżu 17 grudnia 1813 roku. Pochowano go z wielkimi honorami, na cmentarzu Père Lachaice (sektor 39, grób 56), gdzie postawiono wspaniały grobowiec. Miejsce jego wiecznego spoczynku do dziś odwiedzane jest często przez farmaceutów z całego świata.

aap8

Jestem przekonany, że urozmaicona biografia i liczne osiągnięcia naukowe aptekarza Antoniego Augusta Parmentiera w pełni zasługują na krótkie przypomnienie jego postaci, a wielokierunkowe zainteresowania pozwalają na nazwanie go „Leonardem” farmacji.

dr n. farm. Stanisław Pic

Wielkopolska  Okręgowa Izba Aptekarska

Muzeum Farmacji

im. prof. Witolda W. Głowackiego

Fotografie nadesłane przez Autora.

 

Podobne wpisy