Apteczna historia jodu.

Na uczelni poznał wiele sław ówczesnej francuskiej nauki: Thenarda, Vauquelina i Fourqroy’a. Po ukończeniu studiów rozpoczął służbę w  wojskowym szpitalu jako farmaceuta. Zapewne pracowałby w niej długo, gdyby nie jego przedsiębiorczy ojciec, który kupił małą fabryczkę saletry w Paryżu i zapragnął popracować w niej  z synem. Niestety starszy pan Courtois pozaciągał mnóstwo kredytów, nie był w stanie ich spłacać, a firma miała coraz większe trudności z utrzymaniem płynności finansowej. Dodatkowo wystąpiły ograniczenia w zaopatrzeniu zakładu w surowiec do produkcji saletry – popiół drzewny. Alternatywnym i stosunkowo tanim źródłem popiołu były wodorosty zbierane na wybrzeżu Normandii i Bretanii. Bernard Courtois rozpoczął więc produkcję saletry z wodorostów, ale zauważył, że ługi warzelnicze niszczą mu miedziane kotły. Przypadkowo zalał mieszaninę warzelniczą kwasem siarkowym i… wydzielił fiołkowy gaz, który nie przechodził w fazę ciekłą, tylko ulegał od razu zestaleniu. W taki to sposób w 1811 roku, Bernard Courtois odkrył jod. Courtois na początek nie zwierzał się nikomu ze swego odkrycia, dopiero dwa lata później opowiedział o nim swoim kolegom Clementowi i Desormes’owi. Oni zaś przekazali nowinę „w świat” i tak wkrótce kwiat francuskiej chemii zagospodarował odkrycie Courtois’a, zgarniając liczne nagrody, pieniądze i zaszczyty.  Nawet nazwę nowemu pierwiastkowi nadał w 1813 roku znany francuski chemik Joseph Gay-Lussac.

Bernard Courtois pracował dalej, przestawił swoją upadającą fabryczkę na  produkcję jodu i jego soli, wysyłał próbki swojego produktu znajomym lekarzom i farmaceutom, oczekując na sukces handlowy. Początkowo jego jod w postaci alkoholowego roztworu był stosowany jako środek dezynfekcyjny, a następnie dzięki szwajcarskiemu lekarzowi Jean Francois Coindet’owi – do leczenia chorób tarczycy. Alkoholowy roztwór jodu zastosowany przez Coindet’a powodował zmniejszanie się wola już po ośmiodniowej kuracji, czym szwajcarski lekarz pochwalił się w swojej publikacji w 1820 roku, a więc niespełna 9 lat po odkryciu pierwiastka przez Courtois’a. Francois Coindet otrzymał w 1831 roku za swoją pracę nad leczniczymi właściwościami jodu nagrodę Francuskiej Akademii Nauk. Sukcesy w leczeniu wola, a więc niedoczynności tarczycy, skłoniły wielu badaczy do prac nad rolą jodu w organizmie. Jednym z nich był urodzony 12 grudnia 1846 roku w Cannstatt, Eugen Baumann. Był on synem farmaceuty i również zamierzał kontynuować rodzinne tradycje. Naukę zawodu podjął w aptece ojca. Następnie pracował w Lubece, a potem w Goeteborgu, by w końcu podjąć studia farmaceutyczne w Tybindze.  Eugene’a pasjonowała chemia organiczna, a ta w XIX wieku miała silny związek z fizjologią. Istotnego znaczenia gruczołu tarczowego dla organizmu domyślano się już od początków XIX wieku, ale lekarze nie potrafili wyjaśnić co takiego zawiera gruczoł tarczowy. W 1895 roku Baumann potwierdził, że jod wchodzi w skład gruczołu tarczowego. W badaniach nad jodem niezwykle użyteczne były dane z badań lekarskich poborowych w Szwajcarii i rejonu karpackiego Austro-Węgier. Ponieważ poborowi byli mierzeni, ważeni i badani przez lekarzy (niektórzy z nich pierwszy raz w życiu), udało się znaleźć pewną korelację pomiędzy niedorozwojem fizycznym i opóźnieniem umysłowym poborowych, a miejscem zamieszkania rekrutów. Terenami szczególnie dotkniętymi tego rodzaju zaburzeniami były rejony oddalone od morza, a więc tereny Szwajcarii i Austro-Węgier. Uboga w ryby, monotonna dieta oparta na produktach mącznych i ziemniakach oraz oddalenie od morza wydawały się czynnikiem wywołującym niedobory jodu w organizmie. Tak więc w Szwajcarii w 1922 zastosowano jodowanie soli jako profilaktykę zaburzeń rozwojowych związanych z niedoborem jodu. Polska była jednym z pierwszych krajów na świecie, gdzie rozpoczęto dodawać jodek potasu do soli kuchennej – stało się to decyzją Państwowego Zakładu Higieny w 1935 i trwało do wybuchu II Wojny Światowej, po czym zostało zarzucone przez niemieckiego okupanta. Po wojnie profilaktyka jodowa została wznowiona.

A co się stało z odkrywcą jodu, pechowym farmaceutą Bernardem Courtois’em? Niestety, mimo wzrostu zainteresowania jodem i jego związkami, Courtois nie potrafił przekuć swego odkrycia w złoto. Zmarł w wieku 62 lat, pozostawiając swojej żonie jedynie nazwisko.

Kariera jodu w medycynie rosła z roku na rok i rozwijała się także na kontynencie amerykańskim. Amerykański lekarz Isaak Parish (1811-1852), zastosował jodek potasu w leczeniu chorób zapalnych oczu. Stosowanie jodu w medycynie upowszechniał także rodak Courtois’a, lekarz Jean Auguste Lugol, urodzony 1788 roku w Mauntauban. To dzięki Lugolowi wszedł do stosowania w medycynie solubilizowany jodkiem potasu roztwór jodu w wodzie. Wprawdzie Lugol chciał leczyć jodem gruźlicę, co musiało spotkać się z niepowodzeniem, to jednak receptura preparatu Lugola przetrwała do dziś i stosuje się go jako środek antyseptyczny w zakażeniach gardła, w leczeniu niedoborów jodu w chorobach tarczycy oraz jako środek ochraniający tarczycę w przypadku skażeń promieniotwórczych pochodzących z reaktorów zawierających rozszczepialny uran U²³⁵. To ostatnie zastosowanie wynika z tego, że niepromieniotwórczy jod zawarty w jodku potasu  zapobiega wchłanianiu się radioaktywnego jodu I¹³¹. W dniu 26 kwietnia 2016 roku minie 30 rocznica katastrofy jądrowej w Czarnobylu, po której władze, z inicjatywy ówczesnych pracowników Centralnego Laboratorium Ochrony Radiologicznej, z profesorem Zbigniewem Jaworowskim na czele, zdecydowały się podać  mieszkańcom Polski płyn Lugola, aby zapobiec wchłonięciu się radioaktywnego jodu I¹³¹ ze środowiska i napromieniowaniu tym samym gruczołu tarczowego.

Związek jodu z radiologią i późniejszą medycyną nuklearną rozpoczął się już na początku XX wieku. W roku 1917 amerykański chirurg wojskowy Douglas Cameron, zauważył, że po doustnym lub dożylnym przyjęciu jodku potasu, pęcherz moczowy na zdjęciu rentgenowskim staje się nieprzezroczysty. Chirurg z wojny już nie wrócił, i być może nikt nie skorzystałby z jego obserwacji, gdyby nie młody lekarz z Mayo Clinic w Rochester w Stanach Zjednoczonych – doktor Earl Osborne. Osborne potwierdził i opisał w 1923 to samo zjawisko kontrastowania obrazu rentgenowskiego pęcherza moczowego jodkiem potasu. Młody dermatolog próbował leczyć syfilityka jodkiem potasu i po prostu do oceny postępów w leczeniu,  zastosował prześwietlenie. Tak więc w latach 20-tych XX wieku jodek potasu został pierwszym środkiem kontrastującym stosowanym w diagnostyce rentgenowskiej.

Od tego czasu stworzono wiele organicznych pochodnych jodu, o różnych  właściwościach farmakokinetycznych przeznaczonych do kontrastowania różnych narządów i tkanek. Promieniotwórczy izotop jodu 131 w jodku potasu KI¹³¹, jako emiter promieniowania gamma, jest stosowany do obrazowania tarczycy, diagnostyki i leczenia jej wielu chorób. Jod  I¹³¹ i jod  I¹²³, związany w związkach organicznych lub z przeciwciałami monoklonalnymi może selektywnie niszczyć skupiska komórek rakowych, więc stanowi niezwykle cenny produkt leczniczy. Jodek potasu jest stosowany także jako środek wykrztuśny, lek zapobiegający mętnieniu soczewki i ciała szklistego w zaćmie oraz w leczeniu pewnego zakażenia grzybicznego, sporotrichozy, zwanej także „chorobą hodowców róż”. Dlaczego choroba ta zwana jest „chorobą hodowców róż”? A to już zupełnie inna historia…

mgr farm. Marta Orel-Regucka

Piśmiennictwo:

1. Patricia A. Swain, Bernard Courtois (1777-1838) famed for disciovering iodine and his life in Paris from 1798, Bull. Hist. Chem., vol.30, Number 2 (2005);
2. Jean J. M. C. H. Rosette,Michael J. Manyak,Mukesh G. Harisinghani,Hessel Wijkstra: Imaging in Oncological Urology, Springer, Londyn 2009
3. http://www.ign.org/p142002014.html: Newsletter of Iodine Global Network 3/2013 IDD NEWSLETTER AUGUST 2013 GROWTH AND IQ Introduction of iodized salt in the 1920’s linked to increased IQ and growth in the U.S. and Switzerland
4. Ignacy Eichstaedt: Księga pierwiastków, Wiedza Powszechna, 1966
5. Zbigniew Jaworski: Jak to z Czarnobylem było, Wiedza i Życie 5/1996
6. Isaak Parrish: On the use of the iodide of potassium in ophthalmic diseases, Medico-Chirurgal Rewiev and Journal of Practical Medicine, vol 37, 1842,
7. Roman Lutyński, Występowanie wola endemicznego – czynniki środowiskowe i profilaktyka jodowa w Polsce południowej, PRZEG. EPID., 1995, 49, 3
8. Eugene Neuzil, Jean Guillaume Auguste Lugol (1788-1851). Sa vie et ses travaux Une brève rencontre, 150 ans après son décès, Hist Sci Med.2002 Oct-Dec;36(4):451-64.