05.2015 – „Kolekcje roślin w ogrodach zielarskich na podstawie katalogów Index seminum.”
– aklimatyzacji i upraw próbnych,
– botaniki i geobotaniki (systematyka, morfologia, anatomia, florystyka),
– farmakognozji i farmakoergazji (uprawa roślin leczniczych, badanie składu chemicznego, działania biologicznego i leczniczego surowców roślinnych),
– wdrażania do uprawy w gruncie roślin leczniczych uzyskanych w wyniku mikronamnażania kultur tkankowych,
– ochrony bioróżnorodności gatunkowej; początkowo miało to na celu opracowanie flory regionalnej i krajowej, a współcześnie ochronę zagrożonych gatunków poprzez badania nad introdukcją do upraw w warunkach ekologicznych.
Nie mniej ważną funkcją ogrodów zielarskich jest działalność dydaktyczna i popularyzatorska. Ogród zielnikowy stanowi żywą ilustrację treści wykładanych przedmiotów zawodowych dla przyszłych farmaceutów, lekarzy i zielarzy. Dostarcza surowców roślinnych wykorzystywanych w kształceniu; tak było w przeszłości i jest współcześnie, mimo zmieniających się treści programowych przekazywanych uczniom i studentom.
Popularyzacja wiedzy o uprawie i znaczeniu roślin leczniczych, użytkowych i ozdobnych odbywa się również poprzez udostępnianie kolekcji roślin w ogrodach społeczeństwu. Jest to domeną przede wszystkim ogrodów botanicznych, a w przypadku ziół, ich działów roślin leczniczych. Zielarskie ogrody szkół medycznych również realizują funkcję edukacyjną społeczeństwa, jednak w mniejszym zakresie, skupiając się przede wszystkim na edukacji studentów i kadry zawodowej.
Realizacja celów ogrodów zielarskich możliwa jest dzięki kolekcjom roślin zgromadzonym w tych placówkach. Ich ilość zależna jest w pewnym stopniu od wielkości ogrodu. Najczęściej są to niewielkie ogrody położone w bezpośrednim sąsiedztwie budynków jednostek naukowych. Powierzchnia współczesnych, doświadczalnych ogrodów zielarskich w Polsce, waha się od 0,2 ha do 3 ha.
Informacje o ilości i składzie gatunkowym roślin uprawianych w tych ogrodach dostępne są na podstawie zachowanych katalogów nasion i katalogów roślin, wydawanych przez te placówki.
Wymiana nasion między ogrodami była jednym ze sposobów pozyskiwania nowych gatunków roślin od początku ich istnienia. W drugiej połowie XVIII wieku, gdy nastąpił szybki rozwój botaniki, dla ułatwienia kontaktów i przepływu informacji między powstającymi ogrodami zaczęto wydawać cyklicznie, katalogi nasion Index seminum. Druki te miały, podobnie jak dzisiaj, charakter usługowy. Pierwszy katalog wileńskiego Ogrodu Botanicznego wydano w 1802 r. [1] Ogrodu w Krakowie w 1806 roku [2], w Krzemieńcu w 1810 roku [3], we Wrocławiu w 1818 roku [4], a Ogrodu w Warszawie w 1819 roku. [5]
Czasami wydawano także katalogi roślin – Index plantarum – z uwzględnieniem wszystkich gatunków rosnących w ogrodzie. Wcześniej wydawano takie katalogi sporadycznie np. wydany przez Martino Bernhardo w roku 1653 spis roślin ogrodów królewskich w Warszawie lub przez Wawrzyńca Scholza katalog roślin z jego ogrodu we Wrocławiu z roku 1594.
Katalogi nasion jednak nie w pełni odzwierciedlają stan ilościowy i jakościowy kolekcji. Na przykład w Ogrodzie Roślin Leczniczych przy Ogrodzie Botanicznym Uniwersytetu Jagiellońskiego w Krakowie w roku 1948 w katalogu, zamieszczono nasiona 172 gatunków roślin [6], gdy w ogrodzie rosło ich 320. [7]
Niemniej opracowania te pozwalają prześledzić tendencje, a także kierunki zmian w spektrum uprawianych roślin, czasem również rozprzestrzenianie się nowych odmian. Np. jeszcze w roku 1956 w ofercie Ogrodu UJ w Krakowie, można znaleźć wśród czterech odmian soi, odmianę Soja hispida Moench. var. vilensis, wyhodowaną w Polsce, w ośrodku wileńskim (w Ogrodzie Roślin Lekarskich Uniwersytetu Stefana Batorego) przez profesora Jana Muszyńskiego i jego zespół w okresie międzywojennym.
Kolekcja roślin Ogrodu Botanicznego UJ w Krakowie w roku 1791, liczyła ok. 2000 okazów. W 1792 roku – ok. 3000 gatunków. W katalogu z 1809 roku umieszczono 1192 gatunki roślin, wśród nich 486 zajmowały rośliny rodzime z przewagą leczniczych, np. farbownik lekarski Anchusa officinalis L., orlik pospolity Aquilegia vulgaris L., żywokost lekarski Symphytum officinale L. [8]
W latach 30-tych XX wieku, przy Krakowskim Ogrodzie Botanicznym UJ, stało się konieczne utworzenie dużego działu z roślinami leczniczymi do nauki farmaceutów – zgromadzono w nim ok. 250 gatunków ziół i kilka gatunków krzewów, były to m.in.: ruta zwyczajna Ruta graveolens L., hyzop lekarski Hyssopus officinalis L., melisa lekarska Melissa officinalis L., rzewienie Rheum sp., oman wielki Inula helenium L., arcydzięgiel litwor Archangelica officinalis L., szałwia lekarska Salvia officinalis L., tymianek Thymus vulgaris L., pokrzyk wilcza jagoda Atropa belladonna L., marzanka wona Asperula odorata (L.) Scop., warzynek wilcze łyko Daphne mezereum L., paprocie – Aspidium filix mas i gorzknik kanadyjski Hydrastis canadensis L. [9]
W katalogu Index seminum [10] Ogrodu Botanicznego UJ z roku 1935 prezentowanych jest 769 gatunków roślin. Po II wojnie, kolejny dział roślin leczniczych, w obrębie Ogrodu UJ, utworzono w nowym miejscu, wówczas (1948 rok) kolekcja liczyła 320 gatunków roślin. [11] Katalogi Ogrodu UJ z lat 1949-1957 zawierały osobne wykazy nasion roślin leczniczych.
Ogród Botaniczny w Grodnie (1775-1781) założony na Horodnicy w 1775 roku przez francuskiego botanika i lekarza Jana Emmanuela Gilibert'a przy nowotworzonej Królewskiej Szkole Lekarskiej [12] posiadał kolekcję ok. 2000 „swoiskich i egzotycznych roślin”. „Dla rozmaitości, rzadkości, wielości ziół i roślin nie ustępował żadnemu ogrodowi botanicznemu w Europie” [13]. Rośliny pochodziły z okolic Grodna oraz wyhodowane z nasion roślin egzotycznych przywiezionych przez założyciela ogrodu z Francji, Szwajcarii i Austrii. Ogród posiadał także kolekcję roślin syberyjskich. [14] W roku 1778 J. E. Gilibert pisał: „Ogród Botaniczny może być miany za dość gruntownie ustanowiony, gdyż wszystko to co jest nayciekawszego i naypotrzebniejszego, zawiera w sobie.” [15]
Po upadku Królewskiej Szkoły Lekarskiej w Grodnie J. E. Gilibert, w roku 1781, ponownie założył Ogród Botaniczny – tym razem w Wilnie przy ul. Zamkowej, w ogródku na dziedzińcu domu Collegium Medicum Szkoły Głównej Litewskiej. St. B. Jundziłł pisał o nim: „szczupły wprawdzie co do miejsca lecz obfity co do gatunków”. [16] Rosło w nim ponad 2000 gatunków. Większość roślin pochodziła z kolekcji ogrodu grodnieńskiego, uzupełniana gatunkami z okolic Wilna. Wyjazd Giliberta do Francji w 1783 roku spowodował, że ogród „czułego dozorcy, pozbawiony, do połowy prawie gatunków zubożonym został”. [17] W roku 1799 pozostało ich zaledwie 400 [18] (w tym połowę uprawiano w szklarni). St. B. Jundziłł przeniósł wszystkie do nowo założonego Ogrodu na Sorokiszkach. Stały się one zalążkiem rozrastającej się w następnych latach kolekcji; w katalogu Ogrodu z 1802 roku wymienione są 1072 gatunki, a w katalogu Index Plantarum Hortii Botanici Caesareae Universitatis Vilnensis z 1824 umieszczono 6500 taksonów. [19]
Innym ogrodem o bardzo dużej i zróżnicowanej kolekcji był założony w 1805 roku ogród w Krzemieńcu – początkowo przy Gimnazjum, a po 1818 roku Liceum Wołyńskim. Projektem i jego realizacją zajął się znany planista Dionizy Mac Claire (spolszczone Mikler), a kierownictwo naukowe sprawował Wilibald Besser. Ogród Botaniczny w Krzemieńcu w latach 1810-1815 posiadał ponad 6400 gatunków roślin, w 1824 roku – ok, 8350, a w 1832 roku ich liczba przekroczyła 12000 okazów. [20]
Ogrody w Wilnie i Krzemieńcu rozpoczęły i reprezentowały szeroko rozumiany naukowy nurt biologiczny przełomu XVIII/XIX wieku na kresach. Gromadziły już nie tylko rośliny lecznicze, stały się ośrodkami badającymi przede wszystkim florę rodzimą.
W Warszawie w roku 1811 przy Szkole Lekarskiej za Pałacem Kazimierzowskim, w miejscu XVII-wiecznego ogrodu królewskiego, założono Ogród Botaniczny. [21] W roku 1818 ogród został przeniesiony i założony na miejscu drugiego ogrodu królewskiego, między Łazienkami i Belwederem, gdzie znajduje się do dzisiaj. Spis roślin znajdujących się w ogrodzie, sporządzony przez Michała Schuberta w roku 1819 – zawierał 5000 taksonów, a w 1824 – ok. 10.000 taksonów. [22]
Dział roślin leczniczych w Ogrodzie Botanicznym UW w roku 1932 liczył 264 gatunki roślin, mających zastosowanie w medycynie. [23] W roku 1953 – ok. 300, zgrupowanych w układzie systematycznym. [24] Obecnie kolekcja liczy 317 taksonów, [25] wyeksponowanych według podziału na grupy terapeutyczne – wśród nich m.in.:
– zioła przeciwkrwotoczne: bukwica lekarska Betonica officinalis L., tasznik pospolity Capsella bursa pastoris (L.) Medik., wiązówka bulwkowa Filipendula vulgaris Moench, pokrzywa zwyczajna Urtica dioica L., krwiściąg lekarski Sanguisorba officinalis L.,
– rośliny działające uspakajająco i nasennie: dziurawiec zwyczajny Hypericum perforatum L., melisa lekarska Melissa officinalis L., ruta zwyczajna Ruta graveolens L., lawenda wąskolistna Lavandula angustifolia Mill., mierznica czarna Ballota nigra L., kozłek lekarski Valeriana officinalis L., chmiel zwyczajny Humulus lupulus L.
Ogrodem specjalistycznym, nie przekształconym w latach następnych w ogród botaniczny, był założony w Wilnie przez Jana Muszyńskiego, Ogród Roślin Lekarskich Uniwersytetu Stefana Batorego (1923-1939). Nastawiony był na prowadzenie prac naukowych bezpośrednio wdrażanych w gospodarce kraju. [27] Kolekcja obejmowała rośliny lecznicze, od co najmniej 347 taksonów w 1923 roku do ponad 1077 w roku 1939. [28] W tym ogrodzie prowadzono prace nad aklimatyzacją i uprawą m. in. naparstnicy wełnistej Digitalis lanata Ehrh., naparstnicy purpurowej Digitalis purpura L., gorzknika kanadyjskiego Hydrastis canadensis L., lukrecji gładkiej Glycyrrhiza glabra L., prawoślazu lekarskiego Althaea officinalis L., żeńszenia właściwego Panax ginseng C.A. Meyer, żywokostu angielskiego Symphytum asperrinum Sm., rumianu szlachetnego Anthemis nobilis L., bylicy nadmorskiej Artemisia maritima L., bandanu grubolistnego Bergenia crassifolia (L.) Fritsch, bandanu sercolistnego Bergenia cordifolia (Haw.) Sternb., doględy wielkiej Grindelia robusta Nutt., lobelii rozdętej Lobelia inflata L., soji owłosionej Soja hispida Moench.
Ogród posiadał największe w Polsce w okresie międzywojennym plantacje doświadczalne gorzknika kanadyjskiego Hydrastis canadensis L., goryczki żółtej Gentiana lutea L., szakłaku amerykańskiego Rhamnus purshiana DC., bergenii grubolistnej Bergenia crassifolia (L.) Fritsch i lukrecji gładkiej Glycyrrhiza glabra L. [29]
Uprawiano między innymi [30]: 5 gatunków z rodzaju Lycopodium L., 9 gatunków z rodzaju Allium L., 9 – z rodzaju Polygonum L., 9 – z rodzaju Chenopodium L., 4 gatunki z rodzaju Lepidium L., 2 z rodzaju Drosera L., 5 gatunków Sedum L., 3 odmiany Soja hispida Moench., 5 gatunków z rodzaju Geranium L., 3 z rodzaju Linum L., 4 gatunki Dracocephalum L., 5 gatunków Mentha L., 10 gatunków Salvia L., 6 gatunków Solanum L., 10 gatunków Digitalis L., 10 gatunków Verbascum L., 7 gatunków Valeriana L., 6 gatunków Achillea L., 6 gatunków Plantago L.
Ilość taksonów w ogrodzie wileńskim rosła wraz z jego rozwojem i zwiększaną powierzchnią upraw. W roku założenia przy powierzchni ok. 1 ha w katalogu umieszczono 374 taksony roślin. Już w roku następnym zwiększono ich ilość do 634, pozwoliło na to urządzone zaplecze gospodarcze. Od roku 1927-1932 ilość taksonów roślin, z których zbierano nasiona kształtowała się na poziomie ok. 900. W roku 1939 przekroczyła 1000.
W Wielkopolsce przy Wszechnicy Piastowskiej (późniejszy Uniwersytet Poznański) działał Ogród Roślin Lekarskich na Sołaczu [31], został założony na początku lat 20-tych XX wieku. [32] W roku 1924 uprawiano tam m. in. [33]: prawoślaz lekarski Althaea officinalis L. (na powierzchni 100 m2), bylicę piołun Artemisia absinthium L. (40 m2), naparstnicę purpurową Digitalis purpura L. (150 m2), lulka czarnego Hyoscyamus niger L. (70 m2), malwę czarną Althaea rosea Cav. var. nigra (1000 m2), miętę pieprzową Mentha piperita L. (300 m2), Mentha turingica (215 m2), szałwię lekarska Salvia officinalis L. (45 m2), kozłek lekarski Valeriana officinalis L. (100 m2), dziewannę drobnokwiatową Verbascum thapsus L. (100 m2).
W czasie II wojny światowej pierwotną powierzchnię ogrodu 5 ha zmniejszono o 2/3, a w końcu lat 70-tych do 1,2 ha. W latach 1951 – 1967 w katalogach Ogrodu AM w Poznaniu średnio umieszczano ok. 1000 taksonów roślin, z których pozyskiwano nasiona do wymiany. Od końca lat 60-tych do dzisiaj prezentowane jest ok. 450 – 600 taksonów rocznie. Bardzo licznie reprezentowane są rośliny z rodziny Asteraceae i Apiaceae, szczególnie, należące do rodzaju: Centaurea, Chartolepis, Leuzea, Psephellus, Stizolophus i Zoega. Od początku lat 90-tych katalog wydawany jest co dwa lata. [34]
Zmiany ilości publikowanych w katalogach gatunków, najczęściej następowały przy zmianie kierownictwa ogrodów i tym samym także zmianie koncepcji programowych. Inną przyczyną różnych ilości proponowanych do wymiany gatunków są zmienne warunki środowiska wpływające na zawiązywanie i dojrzewanie nasion, szczególnie gatunków ze stref cieplejszych.
Przez pewien czas w katalogach znajdowały się także gatunki roślin z których nasiona pozyskiwano ze stanu naturalnego oraz z plantacji doświadczalnych:
– W latach 1951-88 umieszczano nasiona ze stanowisk naturalnych z okręgu katowickiego, poznańskiego, szczecińskiego, wrocławskiego, gdańskiego, bydgoskiego, koszalińskiego, bieszczadzkiego.
– W latach 1965-81 – umieszczano także nasiona z plantacji eksperymentalnych Herbapolu z następujących miejscowości: Zakszów (opolskie), Szczekarów (lubelskie) oraz z poznańskiego – Dęby Szlacheckie, Klęka i Stryków.
Kolejny założono w roku 1972 przy ul. J. Muszyńskiego, o powierzchni 2 000 m 2. Katedra Farmakognozji UM w Łodzi wydaje swój katalog od 1948. Wcześniej – w latach 1946 i 1947 zostały wydane opracowania pt. „Krótki przewodnik po dziale Roślin Leczniczych i Technicznych Miejskiego Ogrodu Botanicznego w Łodzi”.
W latach 1949-58 katalogi były wydawane pod nazwą Catalogus Seminum quae Hortus Botanicus Lodziensis, a w latach 1959-1972 jako Catalogus Seminum quae Hortus Medicinalis Lodziensis. Od 1974 roku do chwili obecnej wydawany jest Index Seminum Hortus Plantarum Medicinarum. [36]
W pierwszym katalogu z roku 1947 znalazło się 237 taksonów, bez wyszczególnienia rodzin botanicznych, ułożonych alfabetycznie, bez numeracji. W 1965 roku wprowadzono numerację kolejnych taksonów, nadal zgrupowanych alfabetycznie. Od roku 1968 wprowadzono w katalogu podział na rodziny botaniczne.
W latach 1950-58 ilość taksonów umieszczanych w katalogu była wyrównana i wynosiła ok. 800. Od 1959 do końca lat 60-tych systematycznie rosła – do 1555 taksonów w 1969 roku – wówczas umieszczano w katalogu nie tylko gatunki lecznicze.
Niewielka powierzchnia nowego Ogrodu Akademii Medycznej w Łodzi założonego w 1971 r. przy ul. Muszyńskiego 1, wymusiła konieczność zmniejszenia ilości gatunków kolekcji, także prezentowanych w katalogach nasion. W latach 1974-1990 umieszczano w katalogach ok. 160 taksonów rocznie. W kolejnych latach liczba ta zwiększała się do 240 w 2006. Od 2007 r umieszczane jest w katalogach ok. 200 taksonów roślin wyłącznie leczniczych.
Od połowy lat 80-tych do dzisiaj umieszczane jest ok. 450 – 500 taksonów. Jedynie w latach 2001-2005 zmniejszono ilość umieszczanych w katalogu roślin do ok. 250 – 300 taksonów.
W katalogach Ogrodu wrocławskiego, poza gatunkami uprawianymi w ogrodzie, umieszczane są także gatunki z których pozyskuje się nasiona ze stanu naturalnego i rosnące na terenie Wrocławia.
Do przeprowadzenia takiej analizy wykorzystano katalogi z 6-ciu ogrodów Uniwersytetów Medycznych – w Gdańsku, Krakowie, Lublinie, Łodzi, Poznaniu, Wrocławiu, z 2-ów działów roślin leczniczych w Ogrodach Botanicznych – w ogrodzie UW w Warszawie i Miejskim Ogrodzie w Łodzi oraz z Ogrodu Instytutu Włókien Naturalnych i Roślin Zielarskich w Poznaniu. Łącznie 9 placówek. Uwzględniono gatunki, zbierane w jednym roku, umieszczone w wydawanych przez te Ogrody periodykach Index Seminum z lat 2008-2010. [37] W przypadku działów roślin leczniczych z Ogrodów Botanicznych (w Warszawie i Łodzi) uwzględniono gatunki zamieszczone w Index Plantarum. [38]
Spośród 1894 różnych gatunków roślin uprawianych w ogrodach i prezentowanych w katalogach Index seminum, w jednym roku, w 9-ciu badanych naukowych ogrodach zielarskich w Polsce, 85 gatunków uprawiane było w więcej niż połowie tych placówek. Tylko 14 gatunków uprawiano we wszystkich 9-ciu ogrodach, są to: prawoślaz lekarski Althaea officinalis L., rumianek pospolity Chamomilla recutita (L.) Rausch, konwalia majowa Convallaria majalis L., kolendra siewna Coriandrum sativum L., naparstnica wełnista Digitalis lanata Ehrh., naparstnica purpurowa Digitalis purpurea L., jeżówka purpurowa Echinacea purpurea (L.) Moench, wiązówka błotna Filipendula ulmaria (L.) Maxim, dziurawiec zwyczajny Hypericum perforatum L., hyzop lekarski Hyssopus officinalis L., lawenda wąskolistna Lavandula angustifolia Mill., len zwyczajny Linum usitatissimum L., ostropest plamisty Silybum marianum (L.) Gaertn., fiołek trójbarwny Viola tricolor L.
Pozostałe 1709 taksonów prezentowane w katalogach analizowanych ogrodów, stanowi o różnorodności i specyfice kolekcji każdego z Ogrodów zielarskich.
Kierownik Pracowni Diagnostycznej i Ogrodu Roślin Leczniczych
Uniwersytetu Medycznego w Łodzi
[1] J. Oleszakowa, Ogród Botaniczny w Krzemieńcu i jego katalogi (1805-1832), Studia i Materiały do Dziejów Nauki Polskiej 1971, Seria A. z..21, s. 59
[2] A. Piekiełko, Historia Ogrodu Botanicznego Uniwersytetu Jagiellońskiego w Krakowie, Kraków, Nakładem UJ 1983, s. 46. Catalogus Plantarum Horti Botanici Universitatis Cracoviensis. Uumieszczono 2158 gatunków roślin w tym 335 szklarniowych. Późniejsze katalogi z XIX i XX wieku obejmowały wyłącznie spis nasion zamieszczone w Index seminum quae hortus Botanicus Universitatis Cracoviensis mutuo commutanda offert.
[3] J. Oleszakowa, op. cit., s. 59
[4] http://www.ogrodbotaniczny.wroclaw.pl/autoinstalator/joomla1/index.php/historia-ogrodu-w-fotografii/72-historia-ogrodu-w-fotografii-cz-2.html
[5] J. Kołodziejczyk, Ogród Botaniczny Uniwersytetu Warszawskiego 1818-1918, Warszawa, Nakładem Ministerstwa Wyznań Religii i Oświecenia Publicznego 1918, s.29
[6] Index Seminum quae Hortus Medicinalis Wratistaviensis pro mutua commutatione offert anno 1949, Zbiory Bibl. UŁ w Łodzi, sygn. P-7199
[7] Roeske W. Ogród roślin leczniczych w Krakowie w świetle historii. Farmacja Polska 1948, nr 12, s. 494-499
[8] A. Piekiełko, op. cit., s.51
[9] J. Dyakowska, Zadania i cele oddziału roślin lekarskich przy krakowskim Ogrodzie Botanicznym, Wiadomości Aptekarskie, Organ urzędowy Izby Aptekarskiej w Generalnym Gubernatorstwie 1940, 15 października, s. 62-64
[10] Index seminum quae Hortus Botanicus Universitatis Jagellonicae Cracoviensis mutuo commutanda offert anno 1935. Zbiory Bib. UM w Łodzi, niesygnowane (księgozbiór prof. Muszyńskiego)
[11] W. Roeske , Ogórd roślin leczniczych w Krakowie w świetle historii, Farmacja Polska 1948, nr 12, s. 499
[12] W. Grembecka, Wilno – Krzemieniec, Botaniczna Szkoła Naukowa (1791-1841), Warszawa, Retro –Art, 1998, s.71
[13] A. Wodziczko, Ogrody Botaniczne w Polsce. W: Pamiętnik jubileuszowej Wystawy Ogrodniczej w Poznaniu 26.09-3.10.1926, s. 45- 59
[14] W. Grembecka , op. cit,. s.71-72. Nasiona pochodziłay od prof. Petera Pallasa z Uniwersytetu w Petersburgu.
[15] W. Sławiński, Dr Jan Emmanuel , professor I założyciel Ogrodu Botanicznego w Wilnie. Wilno, 1925, s. 9
[16] Ibidem, s. 13
[17] Ibidem, s. 18,
[18] W. Grembecka, op. cit., s. 73
[19] Ibidem i Index Plantarum Hortii Botanici Caesareae Universitatis Vilnensis 1821. Zbiory Bib. UM w Łodzi, niesygnowane
[20] J. Oleszakowa, op.cit., 59-81
[21] W. Gajewski, L. Karpowiczowa, Przewodnik po Ogrodzie Botanicznym Uniwersytetu Warszawskiego, Warszawa, PWN 1953, s.9-10. Przez pierwsze 5 lat ogród prowadził Hoffman, a od 1816 Michał Szubert, który w roku 1818 założył nowy ogród w Alejach Ujazdowskich
[22] J. Kołodziejczyk, op. cit., s. 29
[23] B. Hryniewiecki, R. Kobendza, Przewodnik po Ogrodzie Botanicznym Uniwersytetu Warszawskiego, Warszawa, Nakładem Ogrodu Botanicznego UW 1932, s. 62
[24] W. Gajewski, op. cit., s. 67
[25] Index plantarum 2009 Działu Roślin Leczniczych Ogródu Botanicznego UW – maszynopis, Zbiory Ogrodu Botanicznego w Warszawie, niesygnowane.
[26] J. Kołodziejczyk, op. cit., s. 17
[27] B. Romanowska, Ogród Roślin Lekarskich USB w Wilnie 1923-1939, Kwartalnik, Historii Kultury Materialnej, 2010, nr 3-4, s. 434-439
[28] Delctus seminum anno … quae permutationi offert Hortus Medicinalis Universitatis Batoreane in Vilno (Polonia). Wilno. Roczniki 1923,1924,1925,1926, 1927, 1928, 1930, 1931, 1932, 1938 . Zbiory Ogrodu R.L. UM w Łodzi, niesygnowane.
[29] B. Romanowska, op. cit.,
[30] Delctus seminum anno 1938 (Vilno) , op. cit.
[31] Ogród istnieje do dzisiaj jako Ogród farmakognostyczny Katedry Naturalnych Surowców Leczniczych i Kosmetycznych Uniwersytetu Medycznego.
[32] Kronika Uniwersytetu Poznańskiego za rok szkolny 1924/25 za rektoratu prof. dr. Stanisława Dobrzyckiego, Poznań, Odbito w drukarni Uniwersytetu Poznańskiego pod zarządem Jozefa Winiewicza, [online], www.wbc.poznan.pl/dlibra/plain-content?id=112009 – Ogród istniał przed rokiem 1924. Kierownikiem i inicjatorem jego założenia był prof. Zygmunt Pietruszczyński. Ogród początkowo należał do Zakładu Uprawy Roślin Lekarskich.
[33] Ibidem
[34] Selectus seminum… Hortus Plantarum Medicarum, Academiae Medicinalis Posnaniensis Roczniki: 1951 -1954, 1957-1960, 1962-1965, 1967, 1969, 1970, 1972-1975, 1977, Bibl. UŁ w Łodzi sygn. D-1008
Selectus seminum… Hortus Plantarum Medicarum, Academiae Medicinalis Posnaniensis; Roczniki: 1984, 1988-1989, 1991, 1994 Zbiory Ogrodu R. L. UM w Łodzi, niesygnowane
Selectus seminum… Hortus Plantarum Medicarum, Universtias Studiorum Medicorum Posnaniensis; Roczniki: 1996, 1998, Zbiory Ogrodu R. L. UM w Łodzi, niesygnowane
Selectus seminum… Katedra i Zakład Roślin Leczniczych AM w Poznaniu Roczniki: 2000, 2002, 2004, 2006, Zbiory Ogrodu R. L. UM w Łodzi, niesygnowane
Selectus seminum… Katedra i Zakład Naturalnych Surowców Leczniczych i Kosmetycznych Akademii Medycznej w Poznaniu. Roczniki: 2006-2007 Zbiory Ogrodu R. L. UM w Łodzi, niesygnowane.
Selectus seminum 2008-2009, 2010-2011 Katedra i Zakład Naturalnych Surowców Leczniczych i Kosmetycznych UM w Poznaniu. Zbiory Ogrodu R. L. UM w Łodzi, niesygnowane.
[35] Index seminum et sporarum… Instituti Hortus Plantarum Medicinalis, Poznań. Roczniki : 1947-1955, 1957-1981, 1983, 1958, 1987, 1988, 1990, 1993, 1995, 1996, 1997, 1999, 2000, 2001, 2003, Bibl. UŁ Łodzi, sygn. P-6223
Index seminum et sporarum… Instituti Hortus Plantarum Medicinalis, Poznań. Roczniki: 2005, 2007. Zbiory Ogrodu R. L. UM w Łodzi, niesygnowane
Index seminum et sporarum 2009, Hortus Botanicus Instituti Fibrarum Naturalium et Plantarum Medicinarum, Poznań Plewiska. Zbiory Ogrodu R. L. UM w Łodzi, niesygnowane.
[36] Catalogus seminum quae Hortus Botanicus Lodziensis pro mutua commutatione offert anno…, 1948–1958. Zbiory Ogrodu R. L. UM w Łodzi, niesygnowane.
Catalogus seminum quae Hortus Medicinalis Lodziensis pro mutua commutatione offert anno…, 1959–1972. Zbiory Ogrodu R. L. UM w Łodzi, niesygnowane.
Index seminum Hortus Plantarum Medicinarum Academiae Medicae Lodzensis…, 1974-2001 Zbiory Ogrodu R. L. UM w Łodzi, niesygnowane
Index seminum Hortus Plantarum Medicinarum Universitas Studiorum Medicorum Lodzensis …, 2002 – 2009 Zbiory Ogrodu R. L. UM w Łodzi, niesygnowane
[37] Index Seminum et sporarum 2008-09, Gdański Uniwersytet Medyczny, Wydział Farmaceutyczny, Katedra i Zakład Farmakognozji, Ogród Roślin Leczniczych
Index Seminum 2010 – Garden of Medicinal Plants Jagiellonian University Cracow.
Index seminum 2008 Hortus Pharmacognosticus Akademiae Medicinalis Lublinensis.
Index seminum 2009-2010 Ogród Roślin Leczniczych, Katedra Farmakognozji Uniewrsytetu Medycznego w Łodzi.
Index seminum et sporarum 2009, Hortus Botanicus Instituti Fibrarum Naturalium et Plantarum Medicinarum, Poznań Plewiska.
Selectus seminum 2008 Katedra i Zakład Naturalnych Surowców Leczniczych i Kosmetycznych Uniwersytetu Medycznego im. Karola Marcinkowskiego w Poznaniu.
Index seminum 2008 Hortus Plantarum Medicinarum Academiae Medicae, Katedra i Zakład Biologii i Botaniki Farmaceutycznej z Pracownią Ogrodu Roślin Leczniczych Akademii Medycznej Wrocław 2008
[38] Index plantarum 2009 (działu Roślin Leczniczych) Ogród Botaniczny w Łodzi – maszynopis
Index plantarum 2009 (działu Roślin Leczniczych) Ogród Botaniczny Uniwersytetu Warszawskiego – maszynopis
